Мари да коми кокласе кыл да ойыртем

Йылме икгайлык финн-угор калык (племя) –влак коклаште кыл улмым ончыкта. Тиде племя-влак пеш ожно корныдымо чодыран мландыште иленыт, садлан икте-весе деке чӱчкыдн кошташ йӧн лийын огыл. Нуно пеш шагал пырля кутыреныт, йылме иткгайлыкышт пеш начар лийын (кызыт нуно кусарыме деч посна икте-весым огыт умыло).

Финн-угор калык-влакым тюрк-влак дене таҥастарена гын, мом пален кертына? Тюрк-влак чыланат имнешке лийыныт да степьыште (лесостепьыште) кусныл иленыт манаш лиеш, садлан икте-весе дене чӱчкыдын ойласеныт. Мутлан, пошкырт племя-влак Арал теҥыз (ер) гыч тӱҥалын Кечывал Приуралье марте кусныл коштыныт, а киргиз-влак кызытсе Башкортостан марте коштыныт. Пошкырт, казак, киргиз, узбек да Юл эҥер воктене илыше татар-влак икте-весе дене эре вашлиеденыт да ойласеныт, кылым чак кученыт, садлан икте- весыштым кусарыме деч посна умыленыт да умылат.

Вес пример. Кӱшнӧ ончыктымо калык-влак чуваш, туркмен, азер, турок, туркоман да Крымыште илыше татар-влак дене шуэн вашлиеденыт, южгунам гына кутыреныт, садлан икте-весым умылаш шонат гын, кусарышым муыт. Но мондаш огеш кӱл: тиде индеш-латик калыкын представительышт погынат да 8-10 тылзе пырля илат гын, нунын коклаште у тюрк йылме шочеш. Тыгай луктышым ышташ лиеш: тюрк калык-влак пеш чулымын койыт, нунын коклаште контакт (ваш кылым кучымаш, ваш-ваш полшымаш, икте-весым умылымаш) писын шочеш. Тыгай вӱртыш (активность) тюрк калыкым арала. Мари да коми калыкын кызытсе койышыжо аралтыш огыл.

Мый коми да мари кокласе йылме икгайлык нерген ойлынем.

Коми йылмыште кум наречий да 11 диалект (кутырымо ойыртем) улыт. Молан шуко? Коми калык сонарзе да колызо лийын илен, шордо (олень)-влакым кӱтен. Тыгай озанлыкысе тошто виктыш (традиционное хозяйственное направление) шуко мландым йодеш, шаланен илаш кӱшта, тӱрлӧ калык тӱшка кокласе кылым начаремда, тӱрлӧ наречий да диалект-влакым шочыкта. Кызытсе коми калыкын кок наречийже гына кодын манаш лиеш (коми-зырян да коми-пермяк-влакын), а коми-язьвинец-влакын йылмышт йомын кия, нунын литератур йылмышт уке.

Руш йылме гыч коми йылмышке кок тӱжем утла мут куснен: свежая – свежӧй, коза – кӧза, бабочка – бабича, число – числӧ, скот – скӧт,бык- бык или ӧш, кошка (киська) – кась, член – член, палочка – баклашка, помнит – помнит, гора – гӧра, побелить – белитны, белый – белӧй или еджыд, бурый – бурӧй, краска – краска, что-нибудь – мый-нибудь, мама – мам, воск – воск…

Тиде статьям ямдылымаште мый коми - руш словарьым кучылтым (Коми филиал АНСССР, М., 1961), тудым проф. В.И.Лыткин редактироватлен (тӧрлен). Словарьын негызше – коми-зырян йылме (наречий), тушко 25 тӱжем наре мут пурталтын.

Мари да коми йылме коклаште кыл пеш начар – мый 90 наре мут-влакым муым, кудышт икгай йоҥгалтыт да икгай смыслан улыт, а моло шымлызе-влак эше 90 тыгай мут-влакым муын кертыт. Мари калыкын представительже 2300 коми мутым умылен кертеш (9 процентым). Тиде пеш шагал.

Эше мо дене коми калык мари деч ойыртемалтеш? Тудын генже вес тӱрлӧ – монгол да угор вӱр да тӱс шагалрак шыҥеныт. Зырян-влакын капышт ожно кугурак лийын (рвезе мари тукым гыч шукыракше кужу капан лияш тӱҥальыч, вашке эрзя да зырян - влакым пастырен шуыт).

Коми-влак коклаште христиан йӱла да руш йылме ончычрак шарленыт, садлан коми йылме вашкерак йомын кертеш,калыкат чот иземеш.

Илышнам, йылмынам таҥастарымеке, тыгай луктышым (выводым) ышташ лиеш. Ме мари калыкым арален кодаш шонена гын, шкенан юмынйӱланам да историйнам мондаш огеш кӱл, кок йылмым (руш да марий йылмым) сай палыман. Эше шуко мероприятий-влакым илышыш пурташ кӱлеш, тиде мероприятий-влак нерген вес статьяште возалтеш.

С.Новиков.

Тынбай ял, Мишкан район.