Илаш шонымашда ынже йом

Иштубаевмытым ялемын эн пагалыме еҥже-влак манам гынат, нимынярат йоҥылыш ом лий. Ял илыш тугай вет: нигӧн шинчаш перныде, йӱк лукде илаш тыршет гынат, садак воштончысо гай чылан ужыт, колыт. Нуным пагален, йӧратен, ялыштына «ош вуян павай да Наталья бабушка» малдалыт. Ош вуян павайже, Афонька чӱчӱ, шукерте огыл ош тӱня дене чеверласыш. А Наталья ковай, 80 ийым вончымыжым ончыде, уремыште писын ошкылын, я туглачыже, я пошкудыж деке кӓлыштым палаш вашка. Писылыкше 80 ий деч вара веле иземе. А ончыч…

Уремыште, мардежым лукшыла, куржын ошкылын, путырак писын коштын. Пашаште тудым поктен шуаш ок лий ыле: пасушто але пакчаште катманже, олыкышто саваже пуйто шке пашам ыштеныт, тудо кучен гына шоген. Тунар куштылгын тарванылын - ончен куанен, почешыже шуаш тыршалтын.

Пытартыш пайрем годым ала-кӧ мучыштарыш: «Эре самырык Наталья коват шоҥгемеш, ужат». Афонька чӱчӱ эсен годым нуным шошым корно тӱрым, уремым, шӱгарлам эрыктымаште эре ужаш лиеш ыле. Пайрем годым коктын мужыр дене, мотор ыштен, клубышто лыҥ калык дене пырля кумылыштым почыныт.

Наталья ковай кызытат калык коклаште лияш тырша. Мутат уке, ноя, ӱнарже, вий-куатше самырык еҥын гай огытыл. Но чонжо тугаяк рвезе, арулыкым, чаткалыкым, моторлыкым йодеш. Капка ончылжым, уремжым, оралтыжым эре арун ӱштын шында. Южо самырыкъеҥым ончалат да шоналтет: «Кушко тылат Наталья акай марте? Нигунам лишкат ода мий».

Вате-марий самырыкракышт годым ятыр йӧратен ваш ушнышо ӱдыр-рвезылан пуртымо ача-ава лияш келшышт. Пытартыш ганаже 60 ийымат эртеныт ыле. Поро мутышт, кумылышт мыняр илаш тӱҥалше ешлан сугынь лийын йоҥгалтын.

Ош вуян павайна ялыштына эше молла олмешат коштеш ыле. Тидыже, айдемын илышыже кӱрылтмеке, пытартыш корныш ужатыме годым поснак коеш, вет тунамат ратшым, шотшым, йӱлажым шот дене шуктыман. Тудо тидым пала ыле, кӱлеш годым тӧрлатен, виктарен колтен. Толшо, пурышо, вашлийме еҥ дене эре шыргыжалын, порын, шыман мутланымылан, кумда чонан улмыштлан нунын деке пошкудышт, родо-шочшышт, уныкашт пурен, толын, уна лийын каят. Пошкудыштын унаштым шкеныштын семын чай йӱаш, шӱрӧ кочкаш ӱжыт, пагален, сийлен луктыт. Нигунам толшо-пурышо еҥлан поро шомакыштым, корка чайыштым, шултыш киндыштым ышт чамане. Ик палымем ойла ыле: «Ик пошкудем дек пурен, таза улам гынат, черланен лектам - эре мо-гынат ок келше, эре вуйым шиеш. А весыж деке, черле пурен, тӧрланен лектам». Иштубаевмыт дечат кумыл нӧлтын, черетым монден лектат. Пашашт, поро пушкыдо йылмышт, весела кумылышт, волгыдо ончалтышышт, койыш-шоктышышт дене шке йырышт тазалыкым, эменлыкым, ончыкылыклан ӱшаным, илаш вий-куатым ешарат.

Мыйын илышыштем, эше рвезем годымак, ик тыгай вуеш, чонеш пижше, нунын дене кылдалтше случай лие. Эргына, ужар аза, кенета черланыш. Больницыш пыштышт, эмлат, но огеш тӧрлане. Ик илалшырак медсестраже каласыш: «Эргыдам каза шӧр дене веле тӧрлаташ лиеш».

Тунам ялыште кум-ныл еҥ веле казам ашна ыле. Йодышт лектым: кӧн шӧржӧ изи паранжылан гына сита, кӧ лӱштымым чарнен. Тыге ик кастене Афонька чӱчӱмыт дек миен пурышым. Коктынат пӧртыштӧ ыльыч, чай йӱаш шындышт. Йодыштым, ойлышым. «Паранлыме деч ончыч лӱштымым чарнена манынна ыле, но тыге лиймек, лӱштен пуэна ынде, эрдене тол», - каласышт. Тыге кечын, эргым, тӧрланен, больница гыч лекмешке, ик стакан шӧрым лӱштен, чыла мылам пуэн колтыльыч. Акшылан мый дечем ни оксам, ни киндым, нимом ышт нал. «Эргыч гына паремже, мыланна нимат ок кӱл», - маньыч. Чонем дене Афонька чӱчӱ ден Наталья акайлан тачат таум ойлем. Вашлиймем сайын тазалыкым тыланем.

Нунын йоча да самырык жапышт сар да сар деч варасе ийлаште эртен. Наталья акайын ачаже, Вали Калитов, согышеш йомын. Маркева кокай шкетак нуным йол ӱмбак шогалтен. Аваштлан полшен, илышын йӱштыжым-шокшыжым, кочыжым-шерыжым шке вачышт, чонышт гоч колтен, шижын кушкыныт.

Афонька чӱчӱ кандаш икшыван ешыште кокымшо йоча лийын кугемын. Ачаже, сар тӱҥалмек, вигак фронтыш каен да сар пытымек веле пӧртылын. Шкеже сар ийлаште латкок ияш правленийыште кучерлан ышташ тӱҥалын. «1945 ий 9-ше майыште Алепа акайым, председательым, партий райком гыч кондышым. Калык ӱдымаште ыле. Тарантасеш йошкар флагым пижыктен, пасуш кечываллан толын шуна. Миен чарнымек, калык погыныш. Утларакше ӱдырамаш да йоча-влак, пӧръеҥ шагал. Алепа акай, тарантасеш шогалын, «Йолташ-влак, согыш пытен, фашист кашакым шалатеныт» манят, йӱкшӧ йомо, кумылжо тодылалтын, шинчавӱдшӧ лекте, шӱргыж мучко йоген волыш. Йӱкынак шортын колтыш. Тудо шортеш, ӱдырамаш-влакат шортыт, пӧръеҥ-влакат шинчавӱдыштым шолып ӱштылыт. Ойгым чытымылан верч огыл, икте-весылан эҥертен, куанен шортыныт. Куанже могай лийын! Тольык куанлан ямдылалт, пеҥгыдем шуын огытыл. Сеҥымаш кече мыйын вуеш тыге кодо», - ойла ыле Афонька чӱчӱ.

Кызыт ончалат да шоналтет: нине чевер айдеме-влак вашлийде, келшен ушныде кертынак огытыл. Нуным Юмыжак пырля ыштен дыр. Тиде мотор еш куд йочалан илышым пуэн. Чаманен каласаш логалеш, кугу эргышт, Георгий, изиж годымак, азапыш логалын, илыш дене чеверласен. Настя, Виталий, Анфиса, Эльвира да Руслан шкештат шукертак ача-ава лийыныт. Ача-аваштым шукертак коча-коваш да кугезе коча-коваш савыреныт.

Нунын эше ик ойыртемышт уло. Йочашт, уныкашт эреак нунын деке толын коштыт, вет нуно веҥыштым шке эргышт, шешкыштым ӱдырышт шотеш ужыт. Нуныштат тугак вашештат. Пакчам кӱнчаш, пареҥгым ураш да лукташ, шудым солаш да погаш, кӱтӱм кӱташ эре полшат. А пайрем але юбилей годым саламлаш вашкат.

Афонька чӱчӱ да Наталья акай 50 ийым пырля илышт, юбилейыштым эртарышт. Илышын законжо тугай: ик гана шочшо кунам-гынат ош тӱня дене чеверласышаш. Павайнат шукерте огыл тиде тӱня гыч кайыш. Олмешыже уныкаже-влак кугемыт, йол ӱмбак шогалыт.

Тиде суртышто илыш умбакыжат шолеш. Вӱташте шорык, кудывечыште чыве ден агытанжат, «Ме але илена» манын, йӱкым пуат. «Вольыкым кӱташ гына йӧндымӧ лие, - манеш Наталья акай. - Ынде шагал еҥ шорыкым ашна. Моло ялысе семын ушкал дене пырлят кӱташ лиеш ыле да. Тыгеже ялыште шорык ок пыте ыле». Самырык чонан Наталья ковай шкеж нерген гына огыл, уло ял калык нерген шона. Иле, поро акай, таза лий. Пӧртысӧ окнаштет эре волгыдо койжо. Кап-кылет таза, вуй ушет якте лийышт!

Ф. БАЙТУКОВ.

Снимкыште: Наталья ден Афанасий Иштубаевмыт.