Мутшо дене але вий шутымын полша

Таче ялысе пӧръеҥ-влак кокла гыч эн шоҥго Тимирьян Тимиргазинович Тимиргазин нерген мутем шуйынем. Тудо шукерте огыл 85 ийым темыш. Мыйым тиде айдеме тений эше ик гана ӧрыктарыш. Шошым ял пайремлан ямдылалтме годым, ийготшым шотыш налде, самырыкрак-влак дене пырля куштырам эрыкташ лекте. «Айдемын чонжо чынак ок шоҥгем улмаш. Мыланна полшаш шонен, тӱшка пашаш ушныш. Тудынат чонжо ялым арум да моторым ужнеже», - шоналтышым тунам.

Тимирьян Тимиргазинович - шкенжын илышыже да пашаж дене ялым чапландарыше айдеме. Паша ветеран, Октябрь Революций орденын кавалерже, ятыр юбилей медальже да Почетный грамотыжо уло. Да эше тиде веле мо?! Паледа, кузе тудо гармоньым шокта? Савыралтен-савыралтен, веселан, куштылгын шоктымыжо ӱдырамашын мотор тӱржым ушештара. Колыштын, шерет ок тем. Иктаж-могай пайремыште пырля лияш логалеш гын, лӱмын лишкырак шинчам але уэш-уэш шокташ йодам. Шыргыжал ончалмыжат гармонь семым утларак ямландарымыла чучеш. А колыштын, чонет куана, куштымет, мурымет шуэш! Шинчымаштак йолет тывырдыкым таваш тӱҥалеш. Талант!

Тудо эре тыматлын, айдемым да шкенжым пагален мутлана. 85 ийым темен гынат, але южо рвезырак еҥ дечат куштылгынрак, моторрак ошкыл колта. «Молодец, павай. Мыланна примерым ончыкто!» - шоналтет тунам. Шкетын ила гынат, вургемже ару, чатка. Ойлаш тӱҥалеш гын, жап эртен кайымымат от шиж. Шуко оҥай факт ден историйым пала. Уш-акылже яндар. Чыла шарна. Ялын историйжым рашемдыме годым туддеч шуко фактым пален нальым, фотостендлан ятыр тошто фотографийым пуыш.

Теве тидын нерген нигунам нигӧ деч колын омыл ыле. Сар жапыште, 1943 ийыште, мемнан колхоз гыч Андыган Янгличев павай Буздяк станцийыш туныктымо 30 имньым фронтыш колташ намиен коден улмаш.

Ик гана мутланыме годым «А ачада, Тимиряев Темыргази сар деч вара мӧҥгӧ ыш пӧртыл мо?» йодым. Тудо шоналтышат, каласыш: «Уке, тудын вес ватыже улмаш».

Тимирьян павай, илышыже йӧсӧ лийын гынат, еҥ-влаклан шыдешкен, кӧранен ок иле. Мӧҥгешла, пошкудыжлан але лишыл еҥже-влаклан мутшо дене але вий шутымын полшаш тырша.

Темырбай шольыжым, шукерте ош тӱня дене чеверласен гынат, алят порын шарна. Кумдан палыме уста фотограф ыле. Тудлан кӧра ялысе еҥ-влакын кочашт-ковашт, ачашт-авашт, шочшышт картычкеш возалт кодыныт. Тачысе гай шинча ончылно койыт. Пураял, Чарлак яллаште Темырбай чӱчӱм кызыт мартеат порын шарнат.

Темыргази Тимиряев Красный Октябрь ялыш моло-влак дене пырля эн ончыч куснен толын. Майти кокай ден когыньыштын ятыр йочашт лийын, но изишт годымак черланен коленыт.

1932 ий июнь тылзыште Тимирьян, варарак Темырбай шочыныт. 1940 ийыште ялыште кугу пожар лийын. Нунын сурт-оралтышт ломыжыш савырнен, шкешт ӱмбал вургем дене гына кодыныт. «Правленийын тошто пӧртыштыжӧ изишак илышнат, ачай Дӧртыльыш наҥгайыш. Тудын пашаже сай ыле. Авам военкоматыште кӱварым мушкын. Сар тӱҥалме кечым кызытат шарнем. Окна почылтын. Военкоматын кокымшо пачашыштыже нералтен колтенам. Телефон йӱкеш помыжалтым. Еҥ-влак куржталаш тӱҥальыч. Дежурный мыйым ужын кодат, запискым серен, ала-могай еҥ деке колтыш. Намиен кодышым. Имнешке-влак тыш-туш кудалышташ тӱҥальыч. Пылышлан «Война тӱҥалын, согыш. Элышкына Германий керылт пурен» шокта. Авай ойгыра, шортеш.

А вес кечынже военкомат оралте сарыш кайыше пӧръеҥ-влак дене теме. Чылаштынат тӱсышт тургыжланыше. Вашке гыч ачайымат сарыш нальыч. Ме теле марте Дӧртыльыштӧ илышна, вара кугурак еҥ-влак авайлан каласеныт: «Тиде согыш кужаш шуйна, шужымаш лиеш. Тый лучо йочат-влак дене шочмо ялышкет кае». Тыге уэш Пураялыш пӧртылна. Туштат илыш ток огыл ыле - пеле шужен илышна. 1942 ий кеҥежым адак Красный Октябрь ялыш толна. Налаш тореш лийшыжат ыле, но председатель Алипа кокай каласыш: «Тиде фронтовикын ешыже, а ме фронтовикым обижатлышаш огынал». Тыге ферма пӧртыштӧ илаш тӱҥална. Йӱдым имньым пукшенна. Варарак Исанбай гыч тошто пӧртым нална. Пӧртым ышташ колхоз правлений полшыш», - каласкала павай. Тудо колхозышто кугурак-влаклан полшен, варарак тырмалаш, куралаш тӱҥалын. Ачаже 1941 ийыште Украиныште пленыш логалын. Вой-на пытымеш, Германийыште пленыште лийын. Пленный-влакым Францийыш кусареныт. Америкыш каяшат йӧн лийын, но Темыргази павайын пӧртылмыжӧ шуын. Пӧртылын гына кертын огыл. Алкиношто суд (трибунал) лийын. Тудым 10 ийлан уэш петырен шынденыт. Тюрьма гыч лекмек, Красный Холм поселкышто вес ӱдырамаш дене илен. 95 ияш ош тӱня дене чеверласен.

Тимирьян Тимиргазиновичын ачажлан ӧпке мутшо уке. Умыла, илыш тугай, кажне еҥын шкенжын пуйырымашыже. 1951 ийыште Гулсипа Исановна дене ешым чумырен. Бакале селаште трактористлан тунем лектын. Ондак Яркей МТС-ын бригадыштыже ораван ХТЗ трактор дене, вара гусеничный дене ыштен. Тыршен ыштымыжым аклен, премийым пуэныт. Вара ик йӱштӧ телым, У ий вашеш, Буздяк станций гыч у тракторым («Стиляга» маныт ыле) шке ходшо дене конденыт. Кузе толмыштым колыштатат, суксышт арален да полшен дыр, шоналтет. А вет Буздяк марте 200 лишке километр лиеш. Тракторышт йӧрен, шӱдырен ылыжтен конден шуктеныт. Вот тиде стиляга дык стиляга. «Но варажым 12 ий пудыргыде ыштыш», - манеш павай. Шуко ий пашам тыршен ыштымыжлан 1971 ийыште Октябрь Революций орден, 1977 ийыште В.И. Ленинын шочмыжлан 100 ий темме вашеш юбилей медаль дене палемденыт. Тыге, пенсийыш лекмешкыже, эре тракторышто ыштыш, манаш лиеш. Варарак шорыкым ончышт. Гулсипа Исановна дене кок ӱдырым да ик эргым куштен шогалтышт. Гулсипа акайын гына ӱмыржӧ кӱчык лие.

Тимирьян Тимиргазинович шукертак икмыняр гана кугезе коча улеш. Уныкаже-влак чӱчкыдын толыт, кочаштым куандарат. Пенсийыш лекмекыжат, тудо пӧртыштыжӧ ок шинче. Клубышто эртарыме концерт-влакыште гармоньым шокталта, репетиций-влакыш уло кумылын коштеш. Тудын шоктымо сем почеш еҥ-влак, то тывырдыкым куштен, «кандырам» пунат, то сылне йӱкышт дене муралтен колтат. Тимирьян Тимиргазинович еҥ коклаште лияш тырша, калыкым куандарен, куаныштым да ойгыштым лош ыштен ила орденан павайна.

Ӱдыржӧ-эргыже-влак дек унала коштын толеш. Илаш вий-куатым ешарен пӧртылеш. Вет кугезе уныка-влакын ӱдыр налмыштым, марлан лекмыштым ужаш кӱлеш! Таза лийза, шонымашда шукталтше!

Ф. БАЙТУКОВ.

Снимкыште: Т. Тимиргазин.

Еш архив гыч налме фото.