Кугече да Пасха кокласе кыл да ойыртем

Пасха пайрем Христос ылыж кынелме дене кылдалтын. Тиде пайрем кок арня шуйна манашат лиеш. Тений 10-15 апрельыште православный – влак Христосын орлыкым чытымыжым шарнен илышт, а 13-23 апрельыште Волгыдо Пасха арням пайремлышт. 16 апрельыште Христосын волгыдын ылыж кынелмыжым палемденыт. Христос арнян шымше кечыштыже (шуматкече эртымеке, кум шагат йӱдым) ылыжын, садлан тиде кечылан воскресенье (марлаже рушарня) лӱмым пуымо. Пеш ожно руш – влакын вич кечан арня лийын (понедельник – арня тӱҥалтыш; вторник – кокымшо кече; среда – арня покшел але кыдал; четверг – нылымше кече; пятница – визымше кече). Тӱжем наре ий ожно христианство руш коклаш шыҥен, нуно шым кечан арняшке кусненыт, суббота да воскресенье лӱман кече – влакым ӱстареныт ( суббота лӱман кече еврей – влак деч ончыч грек калык коклашке куснен, а варарак -руш коклашке)

Акрет годым христиан – влак палемденыт: Христос ылыжын тунам, кунам волгыдо кече да йӱд ик кужытан лийыныт, тыгай сӱрет лиеш кызытсе 18 март гутлаште (ожнырак 19-21 март гутлаштат лийын).

Палыман тидым: руш православий черке юлиан календарьым кучылтеш, а католик – влак григориан календарь дене пайдаланат. Католик - влакын календарьышт астрономий календарь деке латкум кечылан лишылрак, туге гынат Пасха пайремым пырля эртарышт.

Пасха пайремым шотыш огына нал гын, тыге ойлаш лиеш: «Христиан - пайрем – влак огыт тöрштыл». Мутлан, Христос шочмо дене кылдалтше пайремым католик – влак 25 декабрьыште эртарат, а православный – влак - 7 январьыште. Ик пайрем гына тӱрлö жапыште эртаралтеш. Тиде - Пасха. Христиан йӱла почеш, кудыжо Александрия олаште пеҥгыдемдалтын, Христово Воскресение пайремым 21 март да 25 апрель коклаште эртарыман: числажым палашлан шошо равноденствий деч вара да тичмаш тылзе годым икымше рушарням муман. Мутлан, 2017 ийыште Пасха 16 апрельыште эртыш, а 2001 ийыште – 15 апрельыште. 2001 ийыште шошо равноденствий 18 мартыште лийын, тичмаш тылзе 5 апрельыште лийын, 5 апрель деч вара икымше рушарня 8 апрельыште лийын, но пайремым ала – молан ик арня варарак (15 числаште ) эртарышт. Тыглай еҥлан провославный календарьым возаш пеш йöсö, садлан савыктыме календарьым, специалист – влак дене чумырмым, вучаш верештеш, тыгай календарьым февраль тылзе мучаште, у ий деч 10 тылзылан ончычырак ужалаш тӱҥалыт.

Марий – влак коклаште шагал огыл еҥ тынеш пурен, шукыракше икганаште марий да руш йӱлам кучылтеш, нуно православный календарьым кучылтыт, садлан марлаҥдыме православный календарьым вич тылзе варарак ужаш лиеш.

Тидым мондаш огеш кӱл. Ни 15 апрельыште, ни 16 апрельыште Христос ылыжын огыл. Тиде кечылаште айдеме – влак кугу событийым шарналтеныт: шошо равноденствий годым, шуматкече эртымеке, кум шагат йӱдым Христос ылыжын, тиде 1984 ий ожно лийын.

Чимари – влак пеш шагал кодыныт . Чимари пайрем – влак Кечын , Мландын, Тылзын, ял озанлык пашан да моло явлений – влакын жап коклаште вашталтмышт дене кылдалтыныт. Мутлан, март мучаште шошо телым сеҥа, волгыдо кече йӱд деч кужурак лиеш, пӱртӱс помыжалтеш (лыпыне – влак чоҥештылаш тӱҥалыт, шоптырвондо лышташнерым луктеш, лум шула…). Акрет годсо мари – влак тыге шоненыт: кугыеҥ– влак (колшо – влакын чонышт) лыпыне гай койын , унала толыт. Иктаж кок- кум тӱжем ий ожно мари – влаклан календарь – влакым иктат пöлеклен огыл. Нуно пӱртӱсым да волгыдо кечын кужытшым шымленыт, чоҥымо календарьым шке ушеш коденыт, моло еҥлан увертареныт, а ожнырак шун дене ыштыме плиталаште возен кертыныт.

Кугече. Тиде пайрем лӱм кужытшым ончыкта (ик – кок арня огыл, а ик кече) . Тиде мут пайремын кöргö содержанийже денат палемда (талешке он – влакым да моло кугыеҥ– влакым шарнымаш, рушлаже День Великих предков). Кугече пайрем арня кöргысö цикл денат кылдалтын: мари – влакынат вич кечан арня лийын (шочмо – арнян шочмо кечыже але арнян тӱҥалтышыже; кушкыжмо – кугу кӱзö да калта (боевой топор) – влакым пӱсемден, вургемым алмаштен (сöй вургемым чиен), имньым кушкыжын але пушеш шинчын, нуно он деке каеныт, садлан кушкыжмо кечын вес лӱмжат уло – он кече, кызыт йоҥылыш кон кече маныт; вӱргече – тушман – влак дене кредалаш тунемме але нунын ваштареш шогалме кече (тиде кечыште айдеме - влак сусыргеныт, вӱр йоген, южыжо колен, колшо – влакын чонышт да сарзе – влак кастене але йӱдым мöҥгö пöртылыныт); изарня – пайремын ончыл кечыже, кунам мочаште мушкылтыт, кугыеҥ – влакым мушкыт, сусыргышо – влакым эмлат; кугарня – арнян пытартыш кечыже, пайрем кече (Ош Кугу Юмылан кумалыт, сарзе , талешке он да моло кугыеҥ – влакым сийлат, кугыеҥ – влакым ужатат).

Пеш ожно Кугече пайремлан кок кече ямдылалтыныт: вӱргечын пöртым да оралтым ӱштын огытыл, пöртым мушкын огытыл (мушкыныт шочмын)- унала толшо кугыеҥ – влак , колшо сарзе – влакын чонышт ынышт лавырге манын, акрет мари – влак шоненыт; корнышт волгыдо лийже манын, кастене ик сортам чӱктеныт але тулотым ыштеныт, изарнян мочаш пуртеныт. Кок шӱдö ий наре ожно, кочан кочашт – влаклан ӱшанаш гын, арня еда эртыше сар але сарыште кредалашлан тунеммаш лийын огытыл, садлан сарзе – влакым эмлымаш да сийлымаш чимарий йӱлаште да илыш практикыште кодын огытыл, но шӱгарлашке вӱргечын коштыныт, кугыеҥ – влакым мочашке да пайремышке ӱжыныт, шӱгарлашке миен кертын огытыл гын, сортам але тулотым чӱктеныт да унала ӱжыныт.

Кызыт чимари – влак вӱргечын шӱгарлашке огыт кошт, тунамак кастене сортам огыт чӱктö. Кугыеҥ – влакым изарнян мочаште мушкыт, сийлат да ужатат. Южо мари илаш да пайремым эртараш ида мешае манынат кертеш. Улыт тыгай мари – влакат, кудышт шкеныштым чимари йӱлам шуктышылан шотлат, но кугарнян шкеныштым гына сийлат, талешке он – влакым огыт шарналте (нунын ончылно порысыштым йомдареныт), коҥга ончылно тулотым огыт ыште, Ош Кугу Юмылан тулото да ӱстел воктене огыт кумал. Шуко мари рушарням але шочмым пайремлан (Христос Юмын кавашке кӱзымö кечыжлан ) шотлат, пайрем кочкышым ыштат, но огыт кумал (нунын коклаште улыт тыгай мари – влакат, кудышт Пӱртӱсым, Сандалыкым, Тӱням Тичмаш Ош Кугу Юмо манын лӱмдат, но огыт шоналте да шкаланышт йодышым огыт шынде: Юмо Икте гына да Тичмаш гын, тудо Мланде гыч кавашке кӱзен кертеш мо, шкенжын ик ужашыже гыч вес ужашыщке кусен кертеш мо?

Юмо кавашке кӱзен манын шонена гын, оксам погаш да библий – влакым налаш , черке пöртым чоҥаш кӱлеш. Шкенам чимарилан (эрыкан калыклан) шотлена гын, кугарнян коҥга ончылно тулотым ыштыман, Ош Кугу Юмылан кумалман, Атела, Акпатыр, Чумбылат да моло талешке он – влаклан, шкенан моло кугыеҥ– влаклан, вес тӱняште илыше ача - авалан тау мутым каласыман, сулык деч кораҥаш полышым йодман.

Иктаж 20-25 ий эрта гын, мемнан калык чот вашталтын кертеш. Тыгай сӱретым ужын кертына: 5% мари шочмо йылмым пала, шочмо йылмылан тудым гына шотла; 75% мари шочмо йылмым огеш пале, рушла гына ойласа; 15% мари кок йылмым (руш да мари йылмым) шочмо йылмылан шотла; атеист да лӱмжылан гына Юмылан ӱшаныше коклаште (оксалан да моло арверлан верч кумалше коклаште) 80% утла лиеш, пӱртӱс (чимари) йӱлам кучышо коклаште - пел процент , христиан йӱлам тичмаш кучылтшо коклаште- 2-3%. Кугече пайрем йомеш, но иктаж- кö апрельыште Кугече пайрем лийын манешат, ик стопко аркам йӱын колта. Калык элитам (национальный интеллигенцийым) огеш шочыкто гын, тыге лиеш. Илыш тöрлана тунам гына, кунам илемыште калыкын 5% чулым активист (мер пашаеҥ ) лиеш, а кажне активист воктене 6-8 полышкалыше лиеш. Илемыште 1% гына мер пашам ышта гын, пӱрымашна шучко тӱсан лиеш.

Мыланна примерым мари калыкын I Погыным эртарыше да еврей – влак дечын налман. Кызыт ме нунын деч мо дене ойыртемалтына? Вашмут вес статьяште лиеш.

С. НОВИКОВ.