Еврей калык мари-влак деч мо дене ойыртемалтеш?

Еврей (ибрим)-влак Палестиныш 3300 ий наре ончыч толыныт. Ик курым гыч нунын шке кугыжанышт лийын. Палестина ден Двуречье (Тигр ден Евфрат энер-влак кокласе) кумдыкышто, тыгак нунын пелен верланыше моло кугыжаныш-влак икте-весышт коклаште кредалын иленыт. Тидлан кӧра еврей кугыжаныш кок ужашлан - Израиль (йӱдвелне) ден Иудей (кечывалвелне) царстве-влаклан пайлалтын. 2739 ий ончыч Израиль царствым ассирий-влак, а 2604 ий ончыч Иудей кугыжанышым Вавилон кырен шалатен.

Угыч Израиль кугыжаныш у эран XX курымыштыжо шочын [Израильым угыч ыштымаште сторонник семын Российым (Совет Ушемым) палемдыман].

Виян еврей кугыжанышым ышташ кӧ да мо полшен? Йодышлан тыгай вашмут лийын кертеш: «Тиште (письменность) лийын, тӱняумылымашым, религий нерген шонымашым да еврей-влакын историйыштым книгаш возымо улмаш». Эн ондак Торам, вес семынже Моисейын возен кодымо вич книгажым (нуно Тошто Сугынь книгаш пуреныт) палемдыман.

«Тошто Сугынь» (Российысе библий обществе, М., 1994) книгаште возалтын: «И сказал Господь Аврааму: пойди из земли твоей, от родства твоего и из дома отца твоего (и иди) в землю, которую я укажу тебе; и я произведу от тебя великий народ, и благословлю тебя, и возвеличу имя твое, и будешь ты в благословение; Я благословлю благословляющих тебя, и злословящих тебя прокляну; и благословятся в тебе все племена земные» (14 стр).

Тораште возымо почеш, еверей Юмын ойырымо калыкшылан шотлалтеш.

Моисейын вич книгаштыже еврей калыкын историйже возалтын. Еврей-влакын самосознаийыштым Тошто Сугынь гына огыл, У Сугынь книгат пеҥыгдемда – Юмын ойырымо, кум тӱжем ияш историян калыкын вес семынже лийынат кертын огыл.

Израиль кугыжанышым ыштымаште вес фактор – виян национальный элитым куштымаш. Нуно паленыт: калык йӱла, тӱнямумылымаш, шочмо йылме да шке историй деч посна калык йомеш. Сандене 2600 утла ий ончыч книгалаште гына аралалт кодшо йылмыштым мöҥгеш пöртылтеныт да тунемаш тӱҥалыныт. Тошто Сугынь ден У Сугынь книга-влакым ешарен лукмо пашам вораҥдарен колтеныт.

Еврей-влак, илыме верым шотыш налде, верысе еврей общине-влак дене пеҥгыде кылым кучат, общиныш пурышо еҥ-влаклан да моло общине-влаклан полшат. Общиныш пурышо-влак коллективын интересшым аралышаш улыт. Мужыраҥме контракт еврей-влакын чотыштым огеш шагалемде, а шукемда. Мутлан, Дональд Трампын Иванка ӱдыржӧ еврей Джаред Кушнерлан марлан лектын да еврейыш савырнен (тудлан у – Яэль - лӱмым пуэныт, тудо Моисейын Вич книгаштыже возымо еврей Юмын сугыньжым шукташ да 613 тӱрлӧ нелылыкым (ярмо) чытен лекташ, еврей общиным пеҥгыдемдаш полшаш кум судья ончылно товатлыме мутым каласен).

Еврей-влак тӱня мучко шаланен иленыт да илат. Нуным шыгыремденыт, поктеныт, пуштеденыт. Еврей калык чытен, йӧным кычалын, шке сайын тунемын да йочажымат туныктен [йоча-влакым 5 ий гыч тӱҥалын пеҥгыдын (южгунам утыждене) кученыт]. Лектышыже: кугеммеке, нуно талантан учёный, юрист, экономист, финансист, политолог, ужалыше, музыкант, производствышто организатор, журналист да молат лийыныт.

А мари калыкын мо лийын да мо уло? Историй возалтын огыл. Калыкым ончыко вӱден наҥгайыше интеллигенций уке манаш лиеш. Шагал чотан да начар интеллигенций пырля келшен пашам ок ыште. Ятыр учёный ден журналист историйым угыч шарнаш, тӧрлаш да калыкын самосознанийжым нӧлталаш тыршыше-влак ваштареш шогат. Лектышыже: калык шке шочмо йылмыжым, йӱлажым монда, эртыме корныжым (историйым) ок пале, сандене йомаш тӱҥалеш. Мутлан, смешанный ешыште йоча-влак шке шочмо йылмыштым монден, вес калыкыш савырнат.

Кунам еврей-влак дечын шке калыкышт нерген ойлаш йодыт, нуно тыгерак вашештат: «Мемнан калык молын гаяк, но сайрак». Нуно чын деч тораште огытыл, но тыгодымак шкеныштым шылталаш да шке нергенышт анекдотым каласкалаш огыт лӱд. Эше акрет жапыштак Михей пророк вес юмылан (идол-влаклан) кумалшым, чарам ончыктышо ӱдырамашым, виян-влаклан начарын илышын погыжым поген налаш правам пуымылан, тыгак взяткылан, ондалмылан да осал еҥ-влакын сеҥымашыштлан шке калыкшым (израильыште илыше-влакым) критиковатлен. Тудын шонымыж почеш, лач тыгай койыш Израиль кугыжанышым, а варарак Иудей царствым лушкыдемден да шаланымашке шуктен.

Мари калык еврей-влак дечын теве мо дене ойыртемалтеш: тудо шкенжым ок критиковатле, южгунам утыждене мокталтенат колта. Пасушто шӱкшудо ден чодыра кушкеш – пашаче койышна нерген ойлена (тиде калыклан келша), калык шочмо йылмыжым да йӱлажым монда – проблеме уке манын палемдена, калык вургемым пайрем да концерт годым гына чиена – культурым вияҥдыме нерген ойлена, калык чот шагалемеш – нимат огыл, моло калык писынрак пыта манын ойлена.

Чолгалык укелыкым умылтараш да пашам ышташ ӧрканымым ончыкташ южо мари тыгерак ойла: «Шуматкечын кайыкат пыжашым ок опто, сандене мари-влак тиде кечын кумалшаш огытыл». Весышт «Шуматкечым Юмо карген, сандене ты кечын шып шинчыман» манын ешарат. Тыгай еҥ-влакым еврей да руш-влак дене таҥастарена.

Тошто Сугынь книган 174-ше лаштыкыштыже ме Моисей пророкын еврей калыклан ойлымо мутшым пален налын кертына: «Наблюдай день субботний, чтобы свято хранить его, как заповедовал тебе Господь, Бог твой». Тышеч тыгай иктешлымашым ышташ лиеш: акрет еврей-влаклан шуматкече шнуй кече лийын, а кызыт Пасха арняште христиан-влак тудым Кугу Шуматкече маныт.

Православный калык Христосын Шочмо кечыжым 7 январьыште, Эн Святой Юмын Аван – Мариян – Шочмо кечыжым 21 сентябрьыште, Христосын тынеш пурымо кечыжым 19 январьыште палемда, Вознесений Господа манме пайремым Пасха деч вара 40-ше кечынже эртара. Христиан-влакын нине кугу пайремышт шуматкечынат логалын кертеш, но нуным вес кечыш огыт кусаре (тидыже шуматкечым Юмат, религиозный конфессий-влакат карген огытыл, тиде кечын калык виянрак кумалме нерген ойла). Мари-влак еврей да руш калык деч теве мо дене ойыртемалтыт: мари калыкын ик ужашыже руш калык йӱлаш куснен, шке языкшым касараш храмыш кумалаш коштеш... Тидыжым марий айдемын чоныштыжо да кок йӱлам кучышо-влакын уш-акылыштышт икгай шонымаш ден койыш-шоктыш укелыкым ончыктышо да калыкнан пеҥгыдылыкшым лушкыдемдыше ик амал семын палемдыман.

Йодыш лектеш: «Еврей ден мари-влак мо дене икгай улыт?» Вашмут тыгай лийын кертеш:

1. Шукерте ожно нуно пошкудо семын иленыт: Еврей тукымын вуйлатышыже, Авраам, Двуречье гыч лектын. Мари ола-кугыжанышат тудо кундемыштак верланен.

2. Еврей-влак тӱня мучко шаланеныт, а мари-влак – Россий мучко, но тыгодым шкем кучымаште ойыртем палдырна: еврей-влак чумыргеныт да шке общиныштым ыштеныт, а мари-влак икте-весе деч торленыт.

3. Айдеме-Юмо Иисус Христос 33 ияш колен, кок-кум кече гыч ылыжын, тулеч вара мландымбалне 40 кече лийын да вара каваш кӱзен.

Тошто мари калыкмут почеш, тидын нерген 60-65 ий ожно мемнан кочана-влак (нуныланат кочашт каласкален) тыге ойленыт: колышо еҥын чонжо (чонын ик ужашыже) 40 кече иканаште каваштат, мландыштат коштеш, тудын деч вара (41-ше кечынже, колымо кече гыч шотлат) вес тӱняш кая. Колышо еҥым кок-кум кече тоен огытыл, тудо угыч ылыжын кертеш манын шоненыт. Ойыртемат уло: мари-влакын шонымышт почеш, колышо айдемын чонжын ик ужашыже Кугече годым унала толын кертеш.

Тыгай иктешлымашым ышташ лиеш: икгайлык шагал.

Еврей-влак ик Юмылан ӱшаненыт да ӱшанат, но илышын южо йыжыҥыштыже нунынат икмынар Юмышт лийын – идол-влаклан кумалыныт.

Мари кугыжаныш-ола кугемын, кумдаҥын да аралалтын огыл. Молан? Пашам шеледыме сомыл да сословий ойыртем иланаш тӱҥалме пагытыште лийын, сандене акрет жапыште мари калык икмыняр Юмылан кумалынжат кертын огыл. Очыни, кугезына-влакын ик Юмышт гына улмаш. Тунамсе жап гыч тыгай умылымаш веле аралалт кодын: Юмо икте, но тудо тӱрлӧ сынан лийын кертеш: Суксо, Пӱрышö, Керемет… Юмо да тудын ужашыже нерген мари-влак эре единственный числаште ойлат. Тидат Ик Юмо лиймым пеҥгыдемда.

У эраште мари калык шуко моло калык дене вашлийын да варналтын, пашам шеледыме сомыл вияҥын да сословий палдырнаш тӱҥалын. Тидак шуко юмо, вес семынже, Ош Кугу Юмо деч посна Аллах, Христос да моло нергенат умылымашым шочыктен. Мари-влак кокла гыч южышт Христиан Юмо, мусульман Юмо, иудей Юмо, моло калык-влакын Юмышт Тӱҥ (Ик, Тичмаш, Тӱрыс да Пӱтынек авалтен налше) Юмын тӱрлӧ сынже улыт манмым умылтареныт да кызытат умылтараш тыршат, но умылышыжо уке гаяк.

Украиныште, Сирий ден КНДР-ыште лийше событий-влак нерген телепередачым ончаш гын, Российын интересшым эн сайын Россий ден Израильыште илыше еврей-влак аралат манаш лиеш (палемдаш кӱлеш, мари калыкын представитльже-влак шып улыт).

Россий ден Израильын келшымашышт нине эллаште илыше чыла калыкланат (тышке мари-влакат пурат) кӱлешан. Кызытеш Россий ден Израиль коклаште умылыдымаш уло. Мемнан элыште илыше-влак кокла гыч 95 процентшын еврей-влакын представительышт, мутлан, Чубайс, Гайдар, Гозман деке отношенийышт отрицательный манына.

Тора книга тӱжем ий ончыч лектын. Моисейын книгаштыже возымо требований-влакым еврей калык кызытат акла. Мари-влак тыгай ик шонымашан огытыл.

100 ий ончыч мари калыкын I погыныштыжо да 99 ий ончыч II погынын делегатше-влак шочмо калыкнам арален кодаш мом ыштыме шотышто программым ямдыленыт. Нуно «Мари ушем», мари обществе ден «Тӱҥ мари вера» мер ушем-влакым ыштыме да нунын кӱлешлыкышт нерген ойленыт. Докладым ыштыше П.Глезденёв ял, эҥер, курык, мари лӱмын исторический значенийышт нерген каласкален, нунын ий еда шагалем толмышт да мари йылмыш вес йылмыла гыч шомак-влакын пурымышт нерген палемден. Тудым Озаҥ губерний гыч П.М.Кунаев поддержатлен да мари-влакын фамилийыштымат арален кодымо шотышто мерым приниматлаш кӱлмӧ нерген ойлен.

1992 ийыште эртаралтше III марий погынын делегатше-влак шкеныштым «марий» маныныт. Тыге нуно акрет Мари кугыжаныш-ола деч гына огыл, тыгак Икымше да Кокымшо погынын делегатше-влак дечат шкеныштым ойыреныт. Историй ден философий науко кандидат-влак «Мари кугыжаныш- ола», «Мари ушем» мер организаций, тыгак кӱ гыч кӱварым (нунын деч «кӱвар» мут аралалт кодын) оптышо да чоҥышо, верблюд идалыкан астрологий календарь ден туркмен вургеман мари-влак лийын огытыл манын возаш тӱҥалыныт. Нунылан ӱшанаш гын, кугезына-влакын акрет жапыште илыме верыштат лийын огыл. Тугеже ме шке историйнам йомдаренна, вожна XX курым мучаште кодын.

I погынын делегатше-влак мари калыклан кугыжанышым ышташ негызым пыштеныт гын, ме калыкна йомжо манын фундаментым оптена. Мутлан, XX курым марте Тынбай ялыште кӧргӧ виян да тале (тын - дух) мари-влак иленыт гын, кызыт тидын нерген 19 пӧртыштӧ илыше-влак гына палат да тидым шарнат, молышт (120-125 пӧртыштӧ) илыше-влак шочмо ялыштым Тымбайыш савыреныт, нунын нерген «шып, лӱдын илыше» манын ойлаш келшен толеш.

Кызыт мари (марий) калыклан I погынын делегатше-влак марте кушкаш да кушкаш кӱлеш, еврей-влак семын, «кӧргӧ виян» лийме марте але тора.

С. НОВИКОВ.