Оптимист ден пессимистын мутланымашышт

А возаш пазарыште вашлийын мутланымаш таратыш. Мӱндырчынак йолташемым ужын кодымат, чу, шонем, кужу жап ужын омыл, миен саламлалтшаш. Тудат йолташыж дене мутлана улмаш. Миен, кид кучен саламлалтмек, вигак йодышташ шым тӱҥал, мутланымыштым лугыч шым ыште. Изиш колышт шогымек, йолташемын кызыт молла сомылым шуктымыжо рашеме. А ондак, СССР саманыште, колхозышто парторг ыле. Каласен ом керт, тыгак лийшаш докан. Ончычат калык дене ыштен, кызытат. Ончалза, кӧ вашталтын огыл? Айдеме кӱ огыл вет. Кӱат жап эртыме семын вашталтеш да... Илышлан келыштаралтын. Тидым тӱрлынат аклаш лиеш, но кӱлеш мо?

«Кузе иледа-шӱледа?» йодышлан «Сай, чыла сай. Кочкаш-йӱаш, чияш сита. Миен толаш машина уло. Илышна сай», - лие вашмут. Такшым тыге лавырам ок пургед. Сайжым ужын мошта, нигӧн ӱмбак лавырам ок кышке.

Йолташемлан йыҥгыртыштат, тудо ӧрдыжкӧ кораҥе. А ме у палымем дене мут мундырам умбакыже рончена.

- Мо, туге огыл мо? - шонымашыжым умбакыже шуя. - Кажне оралтыште машина шога, икте гынат огыл. Кушко да кунам кудалмет шуэш - пожалуйста, шич да кудал. Корно тӧр, асфальт. Кочкашат кайык шӧр, ананас, банан, молыжат уло. Кӱсеныштет шийвундо уло гын, шоныметым налын кертат. Запасланат налын пышташ лиеш, но кӱлешлыкше уке - кевытыштат эре ужалат. Кажне пӧртыштӧ -  коммунизм, тӱня гына тыныс лийже.

- Ошым шеме манаш ок лий, - келшем ойжо дене. - Но ик сайже кодшо курымын 90-ше ийлаштыже кодын. Кугу ялыште кузе, каласен ом керт, изиште илем. Кечывалым уремышке лектын ончалат, нигӧм от уж, чылан пӧртыштӧ шинчат, оралте кӧргыштышт шканышт «коммунизмым» чоҥат. Ваш-ваш пурен-лектын коштын илымаш пытен. Южгунам ялысе еҥын вес тӱняш каен колтымыжымат палыде кодат. Пошкудо дене вашлийын, кид кучен огыл, мӱндырчын кид нӧлтал веле саламлалтына. Вашкыл, келшымаш йомын. Теве мо тургыжландара.

- Нимолан ӧршаш уке, - вашешта адак. - Ожно вет ялысе еҥлан эре пошкудо кӱлеш ыле: шудылан, олымлан миет, пареҥгым шындет, вольыкым шӱшкылат - пошкудым полшаш йодат. Икте-весылан эҥертыде илен огынал. Таче тиде паша-влакын кӱлешлыкышт пытен. Пум газ вашталтен, пареҥге аҥам изи мотоблок дене куралына. Ушкалым, имньым шагал ашнат, тудымат оксала шӱшкыл каят, кидетат ок логал. Шудым, олымым тюк, кип дене конден пуат.

- Да, - ойлем, - чыла сай, но… Пошкудо-влакын кылышт лушкыдемын. Уна толеш гынат, уремыш лектын, мурен огыт эрте, пошкудо, пошкудын унажым пагален, чай йӱаш але шӱрым кочкаш унаш огеш нал. Уна шке шочшыжым ужаш шыпак урем дене эрта. Музикан йӱкат, мурат ок шокто. Музиканат пусакыште шинчен шолдырген, муралташ мурымат огына пале, да йӱкат ок мий...

Кугурак ийготанлан йокрокын чучеш, а самырыклан садиктак докан, тудо вес тӱрлӧ илышым ужын огыл.

- Тиде тый огыл, тыйын олмеш рвезылыкет, шарнымашет ойла. Кеч-куштат, кеч-кунамат илышыште ондак сайжым ужын моштыман. Шинчаончалтышетым, кумылетым сай велыш савырыман. Илышым эре вурсаш язык лиеш, - лыпландарен, туныктен чеверласыш у палымем.

«Тиде чынак тыге мо?» манын, кужу жап шонкален коштым. Да, суртыштына «коммунизмым» чоҥена. Кӧлан? Шкаланна, икшывыланна? А йочаланна тиде ок кӱл гын? Арамлан мо нуно ял гыч каят. Ончыч изи гына ялыштем суртым шындаш вер уке ыле, садлан ӧрдыж ялыш, олаш илаш каеныт. А кызыт... полат гай кугу кермыч, пу пӧрт-влак яра шинчат, ялыштем ик нылымше ужашыштыже нигӧ ок иле. Тышан кодшыжат шукынжо пенсионер улыт. Ял уремыште асфальт, кажне пӧртыш газым, вӱдым пуртымо. 

Жапын, экономикын йодмыжо почеш производствым ик верыш чумырымо. Пашаш, школыш автобус кондыштара. Сай пашадарым тӱлат. Но уремыште йоча юарлыме йӱк ок шокто. Озанлыкна районышто веле огыл, республикыштат ончыл верыште гынат, икшыве шагаллан кӧра школым, вара йочасадым, клубым петырышт. Калыкын койыш-шоктышыжо ялыште аралалтеш, а ял мерча, пыта гын? Тиде пиалан рвезе жапым шарнен шонкалымаш але иктаж-мо весе? Ала сайжым ужын, аклен ом мошто? Тыге ятыр шонкален коштым.

Ик кечын ялын тӱшкаштыже «Кӧ кертеш, пушеҥгым шындаш лекса» увертарымашым ужым. Палемдыме жаплан ятырын погынышна. Мутланен, воштылын, рӱж тыршышна. Шукышт ялнам сылнештараш, арулыкым кучаш шонат улмаш. Лачак шонымым каласаш вожылман да лӱдман огыл. Тидын шотышто ял старостын рольжо кугу лийшаш. А поро пашам ужыт гын, шукын ушнат. Чонна, ушна, кумылна уремнам, коремнам, пакча шеҥгелнам арум, сылным ужнешт, еҥ-влакынат тыгай пашаш ушнаш кумылышт уло. Ӱшаныме шуэш, кунам-гынат ялыштем илыш вашталтеш. Уремна йочан юарлыме йӱкшӧ дене темеш.