ЯЛЫШТЕ КОРНЫМ ЫШТЕНЫТ. Тидлан куанаш але ойгыраш?

«Мемнан уремыште корным ыштышт, ынде ме ял гыч лектын огына керт, толын ончал кайыза-ян…» - редакцийыш йыҥгыртышын тыге ойлымыжо мыйым тӱвыт ӧрыктарыш. Шукыж годым «Мемнан ялыште корно уке - ни пураш, ни лекташ» манын вуйым шийыт. Нуным эше умылаш лиеш. А тыштыже могай томаша лийын каен? Жапым ойырен, ик кечын Мишкан районысо Пӧкленде ялыш тарванышым. Тушеч илалше еҥ П.М. Миксонов йыҥгыртен ыле.

Да, ты ялыште лавыран шошым-шыжым але йӱран кеҥежым эре йӧсланеныт, машина дене веле огыл, йолынат кошташ чонлан лайык лийын огыл. Ялыш миен пурымаштак кугу вашталтышым ужым: урем покшелне ош кӱ дене нӧлтен вакшме корно волгалт шуйна. Кок могырым, йӱран годым вӱд йогыжо манын, чаткан корен кайыме. Тайылрак верыште келгырак, а уремын кӱкшакарак могырыштыжо куакшрак коремым ыштеныт. Икманаш, корным вакшме технологийым шукташ тыршеныт.

Петр Миксоновичын кушто илымыжым рашемдаш манын шогалмем годым ик сурт гыч ӱдырамаш лектын шуо да кумылын кутыраш пиже. Шоҥго аваж деке унала толын улмаш, шкеже Бирскыште ила. Тудлан кӱм вакшме кӱкшыт (пуйто шагал пыштеныт) да корно воктен вӱд йогымо коремын куакш улмыжо огыт келше. Суртышт корнывож воктене тайыл могырышто верланен. «Йӱран годым вӱд кузе мемнан могырыш йоген, тугак куржаш тӱҥалеш», - корным ыштыше-влак ӱмбач вуйым шиеш. П.М. Миксоновын суртшым ончыктыш - икмыняр пӧрт гоч веле улмаш.

Вашлийна. 77 ияш тыматле кугыза. У корно пеш чапле, кузе тышеч лекташ ок лий? Лавыран урем дене кошташ сайрак улмашын?

«Кӱм пеш кӱкшын оптеныт. Коремже келге. Сайлымашке кайымем годым, корныш лекшемла, кугу кӱэш шӱртнен шуҥгалтым, - умылтараш тӱҥале Петр чӱчӱ. - А ватем тыгай корнылан верчын миенат ыш керт… Мемнан ийготышто корен кодымо лаке гоч корныш кӱзаш йӧсӧ. Машина денат вончаш ок лий».

Икманаш, пошкудо ӱдырамашлан корно ӱлыш, лакыже куакш, а тиде сурт-озалан, мӧҥгешла, кӱкшӧ, келге…

Такше Петр Миксонович лайык чонан айдеме улмыла чучеш. Еҥым кутырымаштак шижаш лиеш. Вуйым ыш шупш, йодмемлан илыш корныжым каласкален пуыш. Кандаш ияшак, школыш коштмо коклаште, колхоз пашаш «кычкалтын», латкок ияш гыч кеҥежым имне дене комбайн йымач шурным идымыш шупшыкташ тӱҥалын. А вара ӱмыржӧ мучко шофер, механизатор пашам шуктен, комбайн дене ыштен, пенсийыш лекмыж деч ончыч ятыр ий тракторым виктарен.

Уэшын уремышке ончалын йодым:

- Тунарак уда лие мо тыланда корным ыштымышт дене? Куралын коден огытылыс?

- Уке, моткоч сай пашам ыштеныт. Вурсенак ида возо. Тольык вӱд йогымо лакышкыже пышташ пучым пуэн кодат гын, мутат ок лек ыле…

- Ончалза, тушто, кӱкшака-рак верыште, шагалрак оптеныт да келгын корен огытыл, а тендан могырыш тайылрак, садлан кӱ лончым кӱкшемденыт. Тыге корно тӧр, ик кӱкшытан лиеш.

Петр Миксонович, келшем маншыла, вуйжым савалтыш.

Совет годсо жапет эртен шол. Тунам колхозышто тыршен ыштыше кугурак тукым калыклан тӱткылыкым ойырымым шижын илен, тӱшка озанлык шотеш полышым тугок пуымым монден ок керт. А кызыт саман тугай: илыш сай, маныт, а окса уке.

Пӧклендыште верысе инициативылан полышым пуымо программе почеш уремлаште корным ыштеныт. Но тиде куштылго паша огыл, программыш логалаш конкурсым эртыман, тушто сеҥышылан веле кугыжаныш бюджет гыч оксам ешарен пуат. Чаманаш логалеш, тидын нерген шуко ялыште шот дене нимом огыт пале, умыландарымаш пашамат кумдан огыт эртаре чай. Теве Пӧклендыштат шошым ял погынымашым эртареныт, корным ышташ оксам погаш пунчалыныт. Погымышт годым кӧ кум тӱжем теҥге, кертшыже ныл-вич тӱжем теҥге денат пуэныт. Садлан мемнан кӱшеш ыштеныт манын шонышо ялче-влакат улыт. Верысе инициативылан полшымо программе почеш республикысе бюджет гыч ик миллион теҥгем налаш манын, ял калык тиддеч кум процентше деч шагал огыл оксам погышаш (Предприниматель, спонсор-влак полшен кертыт.), вич процент деч шагал огыл муниципалитет бюджет гыч ойырышаш улыт, чыла тидлан сметым, проектный документацийым ямдылат да конкурсыш колтат. Конкурсышто ончат: чумырымо документ почеш кушто, могай поселенийыште шукырак поген кертшашым ончыктеныт, нунылан республикысе бюджет гыч оксам пуат. А калык деч оксам конкурсышто сеҥымеке веле погаш тӱҥалыт. Тидым икмыняр еҥ гыч сайлыме верысе инициативный тӱшка ыштышаш, садлан программыжат тыге маналтеш. Но шукыж годым ялсовет администраций тиде сомылым шке ӱмбакыже налеш, молан манаш гын калыкым тарваташ… Адакшым тидым огыт пале, садлан ямдым вучен шинчат. А ямдылан, шкат паледа, мемнан элыште окса уке…

«Пӧкленде уремлаште корным вакшаш конкурсышто сеҥаш манын, 250 тӱжем теҥгем ял калык да спонсор-влак деч поген кертына манын ончыктышна, 100 тӱжем теҥгем - верысе бюджет гыч. Тыге, конкурсышто сеҥен, республике гыч 1 миллион теҥгем нална. Корным ышташ 1 миллион 300 тӱжем теҥгем кучылтна. Подрядчик дене контрактым ыштышна. Ял деч мӱндырнат огыл карьер уло, корным чоҥышо организаций тушеч кӱм шупшыктыш, паша условийым тӱрыснек шуктыш. Оксам погаш кажне уремыште кок активист дене сайлышт, а чумыр пашам ялысе староста В.А. Кутлукаевлан вуйлаташ вереште», - рашемдыш Чорай ялсовет администраций вуйлатыше Г.А. Саймулукова.

Конешне, ял калык да спонсор-влак деч чумыргышаш оксам тӱрыснек поген шуктен огытыл, тыгай годым садак кӧ-гынат «шылын кодеш». Но подрядчиклан (корным чоҥышо организацийлан) смета почеш шуктымо пашалан тӱлыман. Уке гын корным вакшме проект илышыш ок шыҥдаралт.

Молан тиде программым верысе инициативе дене кылденыт? Калык, изи ужашыжым шке поген, чоҥышаш, уэмдышаш, ачалышаш пашалан моло оксам республикысе бюджет гыч йодын кертеш. Верысе калык, а ялсовет огыл. А кызытеш тиде программе почеш чыла вереат огыл ял калык чолгалыкым ончыкта, молан манаш гын тидын нерген шотшо дене нимом огыт пале, шукынжо погынымашкат огыт кошт, садлан верысе администраций могырым тарватыше лиеш гын веле паша ушна.

Пӧклендыште ик шотшо дене калык чолга улеш, чумыр пашалан вуйым огеш шупш. Тыге палемдыш ял староста Виталий Кутлукаев. Туге гынат кораҥ кодаш тӧчышӧ-влак кеч-куштат лийыт. Тудын мутшо почеш, ял собранийыште кум тӱжем теҥге дене погаш пунчалыныт, а Юрий Апаев, Уфаште ила гынат, «Чыланат поро пашашке ыҥгайлын ушнышт» манын тыланен, эн ончыч вич тӱжем теҥгем луктын пуэн. Ленин лӱмеш колхоз 5 тӱжем, Чорай ялсовет администрацийын ончычсо вуйлатышыже, предприниматель А.П. Байназов 10 тӱжем теҥгем ойыреныт. Ял уремыште икмыняр еҥ дене вашлийын кутырымо годым шкеат шижым: 4-5 тӱжем теҥгем пуышыжо икте веле огыл лийын, «Молан кум тӱжемым пуышым» манын каласышыжат ыле. Но суапле пашам ыштыме. Ынде ялын чыла уремлаже мучко лавыран годымат ошкылын веле огыл, кеч-могай машина дене кудал эрташ лиеш. Виталий Кутлукаев оксам погаш тӱҥалме гыч (Положений почеш тидым администрацийысе тӧра-влак огыл, верысе калык шке ышта.) мучаш марте чолган полшышо-влак нерген порын каласкалыш: тиде Радик Зайнуллин, Анатолий Николаев, Олег Аплекаев, Валентин Назмиев, Вячеслав Ильтубаев, Гаврил Александров.

Ынде адак Петр чӱчӱ дене кутырымашке пӧртылам. Молан тунамак, корным чоҥышо-влак деке лектын, ушым туржшо йодыш-влакым рашемден огыл? Але ялсовет пашаеҥ-влак деч? Кеч-кӧнат, инициативный тӱшкаш сайлалтын але уке, тиде программын положенийжым шуктымым текшыраш, йодышташ праваже уло: мыняр оксам кучылтмо, корно (але кеч-могай вес проект) могай кумдыкан, кӱкшытан, вӱд йогымо коремже могай келгытан лийшаш улыт, кажнын оралте могырышкыжо, пучым пыштен, кӱм вакшман але уке…

- Мемнам кӧ колыштеш, - тыгерак вашештыш йодмемлан Петр Миксонович.

- Но те колыштдымо улмыштым палашлан кеч йодын онченда? Мутлан, ялысе староста але инициативный группын иктаж вес еҥже деч?

- Уке…

Теве тыге илена. Нимом йодде, нимом палыде, но чӱчкыдынак кӧлан-гынат ӧпкем кучен. Уке, тиде Петр Миксоновын але Пӧклендысе ялын посна койышышт огыл. Тыгай койыш, але менталитет маныт, кумдан шарлен толеш. Чылан йомакысе гай сай илышым, ямдым вучат. Но нимом палымышт, нигӧм чыштырымышт ок шу. Погынымашыш огыт кошт, газетым огыт луд… Кугурак ийготан-влаклан телевизор лийже, но ала-молан туштыжо верысе калыклан, поснак марий-влаклан, кӱлешан уверым огыт ойло, мемнан илышым огыт ончыкто, умыландарымашым огыт пу… Садланак илена теве тыге, шке воктеннат мо лийын шогымым палыде. Самырык-влаклан Интернет кӱлешанрак. Тушкыжо пурен кает гын… Утыждене алгаштарат. Икманаш, марий родо-влак, тыланда газет гоч умыландараш логалеш: ялыштыда, илыме кундемыштыда илыш ямым вашталташ шонеда гын, шканда кожмакрак лийман. «Местная инициатива», «Реальные дела», «Городская среда» да тыгайрак моло программыш ушнаш шонеда гын, ошкылза верысе кучем пашаеҥ-влак деке, тушто чыла положенийын условийжым палат. Тарватыза нуным, ял калыкым, погынымашыште пунчалым лукса, конкурсыш ушныза да, шокшым кергалтен, пашалан пижса веле. Кушто чолгалыкым ончыктат, писынрак тарванылыт, тушко сеҥымашат толеш.

Теве Пӧкленде ялыштак школ леведышымат уэмденыт («Реальные дела» проект), а Чорайыште, клуб шеҥгелне, «Городская среда» программын оксаж дене спорт площадкым, воктенжак йоча-влаклан модмо верым ыштеныт. Чорай ялсоветын примержым налаш гын, 1000 еҥ деч шагал огыл илыман ялыште олалан ямдылыме проектын конкурсыштыжат сеҥаш лиеш улмаш.

Кушеч тӱҥальым корнемым, тушанак мучашлынем. П. Миксоновын кудывечыштыже ГАЗ - 53 грузовой автомашина шога. Пытартыш модификаций гыч.

- Ала кызытат кудалыштыда?

- Южгунам гына, пешак кӱлеш годым. Ял мучаш деч умбакырак каяш ом тырше.

- Тыгай машина дене корныш лектын огыда керт?

- Мыйже кертам тудо. А теве эргым-влак ола гыч толмышт годым оралтыш кузе пурат манын тургыжланем. Нунын вет автомашинашт легковой…

Петр чӱчӱ ден пелашыже вич икшывым: ныл эргым да ик ӱдырым - ончен куштеныт. Нуно ешышт дене Пӧклендыште, Чорайыште, Бирскыште, Уфаште, Екатеринбургышто илат.

А кувай ден кугызай унала толмыштлан куанен илат. Конешне, кузе от коляне? Унам оралтыш пураш лийдыме корно дене вашлияш сай огыл. Но тидлан ойгырымо ок кӱл улмаш. Редакцийыш пӧртылмек, вес кечынже Петр Миксонович дек йыҥгыртышым. Тудо поро увер дене вашлие: ты кечылаште Екатеринбург гыч толшаш улыт, ачажын сурт ваштареш урем гыч оралтыш пурымо верым эргыже-влак шотыш кондаш сӧреныт.

И. ГУБАЕВ.

Снимкыште: Пӧкленде поро кумыл дене вашлиеш.

Моло фотом https://cholman.rbsmi.ru/gallery/4965/ ссылке почеш фотогалерейыште ончалаш лиеш.