У Эшымыште лу сурт гына кодын

Ик кече шинчымат, шочмо У Эшым ялыштем 40-60-шо ийлаште мыняр сурт лиймым шотлен лектым. Тушто 200 утла еҥ илен. «Кӧ, кушко, кунам, молан шочмо ял гыч куснен каен?» йодыш мыйым шукертсек тургыжландара. Удан огыл пашам ыштыше, икшывым ончен куштышо ятыр еш пошкудо Ардаш ялыште у пӧртым чоҥен илаш тӱҥалын, южышт торарак верлашкат куснен каеныт. Тидлан амалже тыгай улмаш: эл вуйлык-влак ончыкылыкдымо (перспективный огыл) изирак ял-влакым пытараш пунчалым луктыныт, садлан верысе ялсовет У Эшымыште у пӧртым чоҥаш йӧным пуэн огыл. Тачысе кечылан Сайнуш Сайметовын кум, Изилан Тазетдиновын кок, Зайнашын кок эргышт, суртым ыштен, Ардашыште илат, а Сашинга Кутлуметовын шуко икшыван ешыж гыч мыняр эргыже ты ялын шочшышкыжо савырнен, омат пале.

Икмыняр жап гыч озанлык-влакым кугемдаш пунчал лие. Мемнан ялысе «Петровский» колхозым пытарышт, калык пашам ыштыме верым - ферма-влакым (Ушкал, шорык, ютовусо ферма-влак ыльыч.), шурно идымым, ялысе чыла техникым Мичурин лӱмеш колхозын рӱдӧ илемышкыже кусарышт. Эсогыл ял клубымат, рончен наҥгаен, кок урем кокласе курык чоҥгаш нӧлтен шогалтышт (Тудым раскулачитлен колтымо Зайнийын куд лукан пӧртшӧ гыч ыштыме улмаш). Пел курым эртымеке, мӧҥгешла, уэш изи озанлык-влакым (КФХ) ыштылаш тӱҥальыч. 70-ше ий мучаште ялыште школым петырышт. Шым ийым веле темыше да кугурак йоча-влак кум уштыш ӧрдыжтӧ верланыше Ардаш школыш тунемаш кошташ тӱҥальыч. Могай ача-аван чонжо ок коршто? Лавыра, йӱр, поран ма - эрдене икшывым луктын колтыман. Иктаж индеш-лу еҥ ту ялысе фермыш пашаш коштын. Нуно пеш эр каеныт, кӧн тунемше икшывыже уло, коклаштышт черетым ыштен, пеленышт наҥгаеныт, кас велеш конденыт. Тачысе кечын У Эшымыште кок тунемше уло.

37 сурт гыч 31 пӧръеҥ сарыш каен. 23-шо сеҥымаш верч вуйжым пыштен - Кугу сареш ял 74 процент пӧръеҥым йомдарен (Н.К. Яметов 1956-шо ийыште фамилийышт да лӱмышт дене, кӧн шочшыжо лиймым рашемден, спискым ыштен).

Ялыште кулакыш лукмо Зайнийын ныл эргыже да уныкаже сарыште кредалыныт, кок эргыже пӧртылын, иктыже - пел кид дене; Байрашын кум эрге гыч иктыже мӧҥгӧ толын. Тиде ялым репрессият ӧрдыж гыч «эртен каен огыл», «калык тушманымат» верештыныт: Чорай волостьышто счетоводлан ыштыше Ишкуат Ишбулдиным, а тудын Бирскыште учительлан тунемше кугурак Иван эргыжым, лекций гыч луктын, кучен наҥгаеныт. Ишкуатынат кок эргыже сарыште тушман ваштареш кредалын, иктыже пӧртылын огыл.

Мемнан гай ял элыште шуко. Эше кызытат кугыжанышын лукмо южо пунчал ялым пытараш полша.

Кодший мемнан районышто пеш поро да кӱлешан паша шукталте: Тӧҥгак ден Эшым яллаш асфальт корным ыштышт. Тидлан шуко оксам кучылтмо нерген возеныт ыле. Мутат уке, тусо еҥ-влак тылеч ончыч, индыралтын, лавыран корно дене асфальт марте лектыныт.

А вес сомылжо нуным шонаш тарата, очыни: Тӧҥгакыште кум ий ончыч тӱҥалтыш, Эшымыште общеобразовательный школлам петырышт. Тылеч вара самырык еш-влакын ӧрдыж верыш илаш кайымыштлан ӧршаш уке. Мыйын палымем-влак кокла гыч Тӧҥгак гыч кум икшыван кок еш куснен кайыш: иктыже - Янаулыш, весыже - Бурай районыш, ватыжын ялышкыже. Кеч-кӧнат кызытсе илышыште икшывыжым туныктымыжо шуэш. Икшыве-влакым кондыштараш автобусым пуат, туге гынат шке ялысе школ гае огыл, шонем: пеш эр кынелаш кӱлеш, корно гыч толын, урокым ыштыман. А паша деч посна кодшо (пенсийыш шудымо) туныктышылан мом ыштыман? Ялыште шке пакчаште кушкылым куштымо да вӱтасе вольыкым ончымо деч моло паша уке.

«Оптимизаций» сомыл «ялым иземдымаш» манме гаяк. Эшымыште кодшо курымын 20-шо ийлаштыже 126 сурт лийын (Эшым ялын историйже нерген Н.К. Яметов возен). Кызыт пелыже кодын гын, ом пале. Урем дене эртыме годым Эшымыштат, Тӧҥгакыштат петыралтше сурт-влак койыт. Тыге, илен-толын, изирак ял-влак «перспективный огылыш» савырнат.

Тачысе кечын У Эшымыште лу суртышто илат: кокытыштыжо веле - пенсионер-влак, молыштыжо пашам ыштен кертше ийготан-влак. 2000-ше ий тӱҥалтыште Радик Сайдуганов кок пачашан пӧртым чоҥыш, Лида пелашыж дене кум эргым ончен куштеныт, кӱшыл шинчымашым налаш полшат. Кок ий ончыч Денис Кутлуметовын ешыже у пӧртыш илаш кусныш. Мемнан ача-аванан суртыш кеҥежлан Бирск ола гыч Анна шӱжарем илаш мия: пакчасаскам, пареҥгым шында, мӧрым, снегым да моло емыжым поген, телылан ямдыла. Пӧръеҥ-влак ӧрдыж верлаште пашам ыштат, ӱдырамаш-влак вольыкым, суртым ончат. Улыт ялыште шочмо верыштым йӧратен илыше-влак.

2018-ше ийыште У Эшымлан 95 ий лиеш (Н.К. Яметовын 1956 ийыште шоҥго-влак деч йодыштын возымыж почеш). Документ почеш кузе - шымлен омыл, ом пале. Николай возен: 1923 ийыште Эшым гыч помещик Левицкий деч налме мландыш 7 сурт куснен, а куснаш 20 утла суртоза кумылан лийын. Мыйын ковам 1927 ийыште илаш толын (авамын мутшо почеш, тудо куд ияш лийын).

У Эшымын кугу эл мучко шаланен, пашам ыштен илыше шочшыжо-влак ялын юбилейжылан тарванат ала манын шонем.

Т. ДИГИТАЕВА.