Кугу сарын икшывыже

Тиде поро кумылан, йыжыҥан ӱмыргорным эртыше кувайым ялче-влак шке семын «Марусь кокай» манылдат. А эше тудым «кугу сарын икшывыже» манаш келшен толеш, вет Мария Гизатовна лач тунам, элысе ласка огыл саманыште - 1935 ий 27 декабрьыште - шочын. Тиде ялыштак кушкын, тунемаш коштын. Мутшо почеш, ава-ачажын кандашымше икшывышт лийын. «Авам шӱдӧ ияш илыш гыч кайыш. Тудо Торасолан шочшыжо ыле», - каласыш тудо. Тошто Яш тӱҥалтыш школышто ныл ий тунемын, умбакыже тунемаш йӧн лийын огыл. Пырля школыш коштмо йолташыже-влакым тачат раш шарна, парня дене шотлен, кажныжым фамилий, лӱм дене радамлыш. «Ме сар ийлаште классыштына латкудытын тунемна. Мемнам Зоя Борисовна Тимиряеван аваже, Александра Ивановна Акбулатова, туныктыш. 1944-1945-ше ийла. Кочкаш уке, чияш уке. Столовыйышто кунам пӧрык шолтен пукшеныт: тыгыде пареҥгым тӱен, ложашым лугалтеныт да… лийынат. Умбакыже шинчымашым налаш ыш лий: элыште сар каен. Ныл классым тунем лекмеке, мемнам вигак пашаш ушышт - шӱкшудым сомылаш, шудым удыраш покташ тӱҥальыч», - йоча жапшым шарналтен каласкала 88 ийым эрталше ӱдырамаш. 

Мария Гизатовналан изинек шуко йӱштӧ-шокшым ужын кушкашыже логалын. Латкуд ияш гычак паша корныжо тӱҥалын - ялысе фермыште вич ий колхозын шорыкшым ончен. Тулеч вара тудлан тӱшка озанлыкыште могай гына пашам шукташ логалын огыл - пасуш шурным погаш, тӱредаш коштын, молыжат… Ӱмыржӧ мучко ял озанлык пашаште тыршен. «Ик пырче оксам тӱлен огытыл пашалан, «трудодень» манын возеныт да ситенат… Митка паваетын Марусь аваж дене шорыкым онченна. Кум кеҥеж ферме шорыкым кӱтышым, вес кеҥежшылан мокым кӱрыктеныт… Умбакыже могай тунеммаш?» - неле саманын шӧрынжым, пуйто тугодсо жапыш пӧртылын, киносыла шарналтен ойла тудо. 

Шуко икшыван ава улмылан Мария Гизатовна пенсийыш ончычрак, витле ияш, лектын. «Шудым соленна, удыренна, тӱредынна, кынем кӱрынна, мый сӧснамат онченам, зернотокышто ыштенам - тӱрлӧ сомылым шукташ логалын. Пенсийыш лекмешке, эсогыл колхозын шорыкшым тӱредым. Кечеш 28-30 шорыкым тӱредам ыле. Киложо коло ырым шоген. Южгунам пашалан акшым шурно денат пуат ыле, но чот дене, путырак шагал. Пенсий жап шуын манын, пӧртыштӧ шым шинче, кертме семын умбакыжат колхозлан полшалтын. Амач акамым сар ийлаште Белорецк велке чодырам пӱчкаш колтышт. Сар мыняр ий шуйныш, тунар ий нуно чодырам пӱчкыч. Пӧртылмыж годым мыланна чияшат конда ыле. Илыш йӧсын эртыш…» - шарнымаш мундыражым ронча Марусь кокай.

Марусь кока кугу ийготан улеш гынат, ушыжо але пӱсӧ. Ял гыч 1941-1945-ше ийласе Кугу Ачамланде сарыш кӧ кайымым, кӧм ужатымым, пӧртылшӧ-влакымат - чыла шарна. «Ялна гыч согышыш пеш шукын кайышт. Мемнан лоҥго гыч кӧм ужатымым чыла палем ыле. Пӧртылшӧ, пӧртылдымӧ-влакымат шарнем. Кӧ окшак, чолак - тугайже мӧҥгӧ пӧртыльӧ. Мемнан ял гыч сареш шуко еҥ вуйжым пыштыш. Кугу Ачамланде согышыш кайымышт годым мый куд ияш ыльым. Ик кечыште, мутлан, армий радамыш кумло еҥ кайыш. Мый нуным чылаштымат палем. Кайымыштым ончен шоген кодна. Калык рӱж шортын ужатыш. Тиде тат кызытат шинча ончылнем. Ынде сар гыч пӧртылшышт-влакат колен пытышт», - ойла илалше ӱдырамаш. 

Мария Гизатовнан илыш эҥертышыже - икшывыже-влак. Алексей пелашыж дене (Мутшо почеш, пелашыжын колымыжлан тений кумло кок ий лиеш. Тудат колхозышто пашам ыштен, тыгак плотник, столяр сомыллан кидше уста лийын. Тыгай усталыкше эргыже-влак декат куснен). куд икшывым ончен куштеныт. Тиде Леонид, Раиса, Олег, Зинаида, Любовь, Юрий (Эн кугу Леонид эргыже, чаманен каласаш логалеш, ош тӱня дене чеверласен). Икшывыже-влак илышыште шке верыштым муыныт, тӱрлӧ аланыште тыршат. Коклаштышт медицина пашаеҥ, туныктышат уло. Мария Гизатовнам куд уныка, кандаш кугезе уныка куандара. Нуно олаште илат гынат, куваваштым огыт мондо - ола гыч каныш кечын я пайремлан толмышт годым унала пурат, шоҥгыеҥын кумылжым нӧлтал кодат. 

Тачысе кечын Марусь кокай Юрий изирак эргыже дене ила. Тудо эркын сурт сомылкам ворандара, кудывечыште шогылтеш - чывым пукша. «Ончыч тӱрлӧ кидпашам ыштылам ыле: межым шӱдырен, почкынчен, уло ешемлан пидынам. Шокшо носким пелне илыше шочшем-влакланат пидын колтем ыле. Ынде шинча, вуй ноят, тазалык ончычсо гай огыл», - ойла тудо. Марусь кокай пешак пырысым йӧрата. Суртышто кок ныл йолан йолташыже уло. Очыни, нунат озаштын поро кумылжым шижыт - воктекыже иканаште кӱзен шинчыт. А эше Мария Гизатовна «Чолманын» ик эн ӱшанле лудшыжо улеш. Тудо газетым лекташ тӱҥалмыж годсек налеш - кумло кум ий кажне арнян йолташыже семын вуча. Тыгай ийготышто очки деч посна лудеш! «Йӧратыме газетемым, толмекыже, уэш-пачаш лудын лектам. Тошто номер-влакымат жапын-жапын шергалам», - чумырымо газет орам ончыктыш тудо.

Мария Гизатовна ялыште ийгот дене эн кугу ӱдырамаш улеш. Тыгай илышым эрташ - пасу гоч ошкыл вончымо гай огыл. Ӱмырым ласкан шуяш тазалык пеленда лийже, Марусь кокай! Икшывыда, уныкада-влак эре куандарышт.