Шочмо йылмынам ӧрдыжкӧ ида шӱкал

Ожно мыйын илыме Усола ялышкем пошкудо Чекмагуш район гыч Захаровмыт куснен тольыч. Чуваш ешысе икшыве-влак - Таисия ден Леонид - тӱҥ школышто тунемаш тӱҥальыч. Марий селасе йоча-влак дене пырля нунын шочмо йылмыштымат тунемыч. Марий йылмым туныктышо Марина Биктаировна Шамыкаева Таисиям марий йылмылан туге шӱмаҥден шуктыш, ӱдыр районышто эртарыме олимпиадыште призовой верым нале. Таисиялан школ линейке ончылно Чап грамот ден пӧлекым кучыктышт, совым рӱж кырен саламлышт. Линейка деч вара тиде ӱдырын тунемме классыште мыйын урокем лие. «Тая, мӧҥгыштӧ могай йылме дене кутыреда?» - йодым ӱдыр деч. «Чувашла, конешне», - вашештыш тудо. «Пеш сай. Ешыште эре шочмо йылме дене мутланыман», - каласышым.

Районышто ик ешым палем ыле. Суртоза - марий, туныктышылан тырша. Пелашыже - татар калыкын ӱдыржӧ. Ешыштышт икмыняр ганак лийынам. Икана мийымем годым ужам: ача-ава икшывышт дене марла мутланат, вес гана мийыме годым татарла кутырымым колам. «Тиде тылзе аваштын йылмыж дене мутланена. Икшыве тиде йылмымат сайын палышаш», - ойла суртоза.

Франций ден Германий чекыште француз ден немыч-влак йӧре-варе илат. Аза ыштыме пӧртыштӧ тыршыше медицина пашаеҥ-влак ӧрыныт, молан фрау Гертрудан ньогаже кугун мӱгырен шорташ тӱҥалеш я пасыла да вичкыжрак йӱкым луктеш, а мадам Люсьенын - йӧршын мӧҥгешла. «Филолог-влак дене мутланен ончышаш», - маныныт медицина пашаеҥ-влак. «А тыште нимогай секретат уке. Немыч йылме тыглаят торжарак. Мутышто пералтыш эре икымше слогыш логалеш. Предложеният тугак чоҥалтеш. Француз-влакын мӧҥгешла», - вашештеныт филолог-влак. Вара ученый-влакат тыгай иктешлымашыш шуыныт: шочшаш аза мӱшкырыштак, аважын йылмыжым палашлан пуйто ямдылалтме классын курсшым эртен, ош тӱняш толеш. Садлан ученый-влак «Аван шепка мурыжо шочмо йылме дене лийшаш» маныт. Тунам йоча сайын вияҥеш, ачаже вес калык кокла гыч лиеш гынат, садак йылмыжым сайын тунемеш.

Кодший лӱмлӧ педагог Константин Дмитриевич Ушинскийын шочмыжлан 200 ий теме. Тиде ушан еҥ пеш сайын ойлен коден: «Шочмо йылме шкежак еҥым туныкта да воспитатла, тиде сомылым икшывыж верч азапланыше ача-ава, талантан педагог, ушан-шотан философ дечат сайынрак шукта. Пушкинын поэт лиймаштыже тудын няньыже Арина Родионовнан надырже моткоч кугу. Кугу куатан руш йылме Пушкиным генийыш савырен, лӱмлӧ айдемым ыштен.

Ученый-влакын мутышт гыч, йылме кокла шотышто кум тӱжем ий ила. Пеш кӱчык ӱмыр! Мый шкеже чыган-влаклан пеш кӧранем. Нуно вуз ден колледжлаште, эсогыл школыштат тунемын огытыл гынат, шке коклаште, тӱҥжым ешыште, мутланенак, шке йылмыштым саклен коден кертыныт.

Марий Элыш Марий калык погыныш мийымем годым ик лӱмлӧ ученыйын ойлымыжо вуеш шыҥен кодын. Ксенофонт Никанорович Сануков йот элыште лиймыж годым ик оҥай картым ужын. Мланде шарыштына илыше тӱрлӧ калыкын илыме верыштышт шем ыресым вераҥдыме лийын. «Молан ырес-влакым шындыме?» манын йодмылан тыгай вашмутым колын: «Тиде калык йӧршын пытен, йомын». Чыган-влакым тыгай пӱрымаш ок вучо.

Элыште лу ий сайын калык перепись эртаралтеш. Пошкырт кундемыште тымарте илыше марий-влакын чотышт 105 тӱжем деч ӱлыкӧ ок воло ыле. 2021 ийыште эртарыме перепись почеш 19 тӱжем чоло еҥлан шагалемынна. Тиде вет ик районын калык чотшо. Тыште эн ончыч олаште да райрӱдыштӧ илыше ача-ава-влак титакан да сулыкан улыт. Марий чуриян, рушыш савырныше ача-ава-влакын ешыштышт рушла кутырымыштлан кӧра икшывышт шочмо йылмым палыде кушкеш, шочмо йылме деч кораҥеш. А вет чылан палат: йылме пыта гын, калыкат пыта. Мут толмашеш, марий-влак гына огыл, моло калыкат тиде «чер» дене орлана.

А южышт, пелне коштын, шочмо йылмыштым йӧршын мондышыла койыт. Пошкудо Акпарс селаште илалше еҥ-влакын ойлымыштым колынам. Ик марий пӧръеҥ ола гыч пӧртылын. Шочмо сурт лондемжым вончен пурышынак рушла кутыраш пижын. Аваже содор пошкудо ӱдырамашым ӱжын пуртен. Тудыжо шуко жап пелне коштынат, Пушкинын йылмыжым сайын пален. Ола гыч толшо уна йӧршын тептердыме лийын огыл. Кугу чемодан гыч ӱстембаке ола йокма-влакым луктын оптен, шоҥго-влаклан чияшышт ятыр тӱрлӧ вургемым конден. Ончыч аважлан кучыктен. Йӧршын ӧрмалгыше ачажын «Мо, ынде мыйым кок пачашак чиктынет мо?» манын йодмыжлан «Бери, бери» манын шочмо йылмыжым мондышо эргыже.

Ожно ик йӱштӧ теле кечын Уфа гыч пӧртыльым. Автовокзалыште рейсовый автобусыш салтак вургеман рвезе пурыш да воктекем толын шогале. Шичшаш олмыжо воктенем улмаш. «О-ох, руки замерзли. В спешке перчатки в самолете оставил», - пелештыш. Тӱткынрак ончальым гын, марий тӱсан коеш, палыме еҥ. Коктынат Шалтык эҥер воктен кушкынна. Тудат мыйым палыш. Молодец эрге, Тора Эрвелне служитлен, мӧҥгӧ пӧртылеш. Тунам Уфа - Шаран корно кужурак ыле. Ныл шагат чоло чарныде мутланен пӧртылна: тудо - рушла, мый - марла. Рвезе кок ий жапыште шочмо йылмыжым монден, коеш. Тугат, Юмылан тау, икте-весынам умылышна, толмач (кусарыше) ыш кӱл. Вара тиде рвезым икмыняр гана вашлийынам, коктын марла мутланенна.

Шочмо йылмыжым палыдыме еҥ колышо дене иктак (С. Чавайн).

Если завтра мой язык исчезнет,

То я готов сегодня умереть (Р. Гамзатов).

Хорошо, что с чужим языком ты знаком,

Но не будь во вражде со своим языком 

(С. Маршак).

Калык илаш шона гын,

Ойжат лийже, йӱлажат.

Тӱня койышан лийнеже гын,

Ынже пыте йылмыжат 

(Валериан Васильев).