8 март - Тӱнямбал ӱдырамаш кече. «Мый пашамым моткоч йӧратем…»

- Валентина Петровна, стоматологлан ыштыше марий ӱдырамаш-влак пешат шуэн вашлиялтыт. Илышдам медицина дене кылдаш тендам мо таратен? 

- Мый шуко икшыван ешеш шочын-кушкынам. Ава-ачанан индеш икшывыже коклаште кокымшо улам. Изиэм годсекак ачам ойла ыле: «Мыйын Валя ӱдырем врач гына лиеш». Молан, кушеч тыгай шонымаш толын ушышкыжо - ом пале. Ала черланаш тӱҥалын да… Нуно мылам моткоч ӱшаненыт, тиде кумылемым пешат нӧлтен. Ӱлыл Качмаш школышто луымшо классым тунем лекмеке, ачам дене Калтаса селасе рӱдӧ больницыш миен толаш шонен пыштышна.

Тушто марий педиатр А.А. Иванова пашам ышта ыле (Мемнам изина годым ачана тудын деке чӱчкыдын эмлалташ кондыштарен). Тунам автобус-влак шагал коштыныт. Ачам имньым кычкыш да ме коктын, имне орваш шинчын, пасу корно дене кылдыр-колдыр Анна Алексеевна деке мӧҥгышкыжӧ кайышна. Тудо лач кечывал кочкышым ышташ толын ыле. Ачам могай врач мом эмлымыже нерген каласкалаш йодо. Тидым да факультет-влак нерген умылтарымеке, педиатр Калтасаште стоматолог укелыкым палемдыш. «Трук тунемаш пурен ом керт гын?» - лӱдынрак йодаш тоштым. «Эсогыл ты-ы-й от керт гын, тугеже кӧ пурен кертеш?!» тудын кӱдыратле йӱкшӧ мыйым тыманмеш помыжалтарыш. Ачам тунемме верын общежитийышкыже намиен кодыш. Шортын-шортын чеверласен, тушан шкетын кодым. Экзамен-влакым сдатлымеке, тунемаш пурен кертым содыки. Молан стоматолог? Шарнем, изиэм годым икана пӱем чот корштымылан авам мыйым больницыш наҥгайыш. А туштыжо - тугай черет! Врач деке логалшаш гаят ок чуч. Кечывал деч вара иже пурышым. Врач пӱемым, нимогай обезболивающий деч посна шӱтен, пешак корштарен эмлыш. Лекмеке ужам: черет тич еҥ шинча, ик йоча шортеш, весе. Мӧҥгӧ кайыме годым корно мучко ушыштем «Молан тыге? Нунылан полшаш ок лий мо?» шонымаш-влак пӧрдыныт. Лач тугодым стоматолог лияш шонен пыштышым. Но тидын нерген нигӧлан шым каласе… Шкемын шып шонен коштмем, ачамын кумылжо, педиатрын «врач уке» манмыже - кумытшат ик йогыныш ушнышт. Тунемаш пурен кертмемлан ачам нимучашдымын куаныш, моткоч кугешнен. Авамже тунарак огыл, конешне, вет ялыште полышкалыше кидат кӱлын.

- Стоматологлан кушто тунемында? 

- Башкир кугыжаныш медицина институтын стоматологий факультетыштыже (Кызыт Башкир кугыжаныш медицина университет маналтеш. - авт.) тунемынам. Специальностем - «врач стоматолог-терапевт». Тушто биологийым, химийым, физикым сайын палаш кӱлын. Айдемын организмысе анатомо-физиологический, биохимический процесс-влак нине предмет-влак негызеш шымлалтыт. Анатомийым от пале гын, врач семын тый - нигӧ. Терапевтический, хирургический, ортопедический стоматологий дене кылдалтше тӱрлӧ предметым, фармакологийым  тунемынна. Кызытат кажне вич ий гыч аккредитацийым эртена - шинчымашнам келгемдена.

- Специалист семын кушмо корныда кузе вияҥын? 

- 1989 ийыште вузым тунем лекмеке, ик ий Нефтекамск оласе стоматологий поликлиникыште стоматологийын чыла направленийже  дене интернатурым эртышым. Пашамым наставник - опытан врач - эскерен. Интернатура деч вара мемнам, самырык специалист-влакым, распределений почеш тӱрлӧ верлашке пашаш колтышт. Олаш кодаш йодыч гынат, шым келше. Калтаса районем деч моло вере ышташ ушыштем шонымашат лийын огыл: вет мыйым тушто вученыт, еҥ-влакым эмлаш кӱлын! Адакшым 5-ше курсышто тунеммем годым ачам ош тӱня дене чеверласыш, авамлан полшыман ыле. Тыге 1990 ий август тылзе гыч Калтаса селасе райбольницын стоматологий пӧлкаштыже пашам ышташ тӱҥальым. Таче мартеат туштак стоматолог-терапевтлан тыршем - кугыеҥымат, йоча-влакымат эмлем. Йоча-влакым эмлаш «детский стоматолог» ешартыш сертификатем уло. Тыгак 2002 ийыште шкемын стоматологий кабинетемым, частный клиникым, почым. Тушто мый каныш кечылаште эмлем, тыгак паша деч вара мием. 

- Пашаштыда мом эн тӱҥлан шотледа?

- Тӱҥжӧ - ойырен налме профессийым йӧраташ. Мый пашамым моткоч йӧратем. Пашам тыршен ышташ изинек авам шӱмаҥден куштен (Индеш икшывыже чылан кӱшыл образованиян улына). Лиеш тугай, кунам йӱдымат йыҥгыртат. Эмлаш логалеш, молан манаш гын айдеме корштышо пӱй дене садак мален колтен ок керт. Но тудлан полшаш врачлан пӱй корштымын амалжым умылен налман, вара иже туткарым кораҥдыман. Чылажат диагнозым чын шындыме деч шога: диагнозым чын шынден от керт гын, умбакыже кеч-кузе эмле - шот ок лий. 

Эмлалташ уло район гыч, поснак ялла гыч шуко толыт. Ончыч, кунам врач дек возалташ йӧн лийын огыл, медшӱжарым ондак ял гыч толшо-влакым ӱжын пурташ шӱденам, а райрӱдысӧ-влакым кечывал деч вара толаш йодынам. Ялысе-влаклан озанлыкыштым ончыман, вольыкыштым пукшыман-йӱктыман, ушкалым лӱшташ вашкыман. Вет нуно сомыл кокла гыч лектын толыт! Мый шкежат ял гыч лекше улам, садлан нуным пешат сайын умылем.

- Икымше пациентдам шарнеда мо? 

- Тудыжо 4-ше курс деч вара практикым эртыме годым лийын. Икече верыштем врачлан шкетын кодынам: иктыже командировкышто, весыжым эше ала-куш колтеныт. «Валентина Петровна, таче шкетын кодат. Черле-влак коридор тич. Пӱйым эмлаш веле огыл, лукташат тыланетак логалеш», - каласышт мылам. Икымше пациентемын пӱйжӧ корштымылан шӱргыжат чот оварен ыле. Обезболиванийым ыштен, хирург омыл гынат, шӱйшӧ пӱйжым шкеак луктым. Корштышыжо лушкымылан тудо куштылгын шӱлалтыш, йывыртыш, «Пӱемым пешат куштылгын лукда» каласен, тауштен чеверласыш. Тунам практикым вуйлатышем Г.М. Хисамов ыле. Мый денем шкенжым туге кучен, пуйто мый тунемам веле огыл, а пашам ыштем. Неле случай годымат, лектын пураш кӱлеш манын, ик жаплан кораҥын. Лӱмын тыге ыштымыже нерген жап эртымеке веле пален налынам. Тыгай наставник деке логалмемлан, эре Юмын шулдыржо йымалне коштмемлан тауштен илем.  

- Ятыр еҥ пӱйым эмлыше врач дек эмлалташ каяш лӱдеш. Тидлан кӧра эмлымыда годым лыпландарашлан психологат лияш логалеш, очыни? 

- Черле еҥ врачын тӱсшым ончен шинчаш огыл, полышым йодын толеш! Да тудлан полшыман. Мыйым туге туныктеныт. Ондак поро ончалтыш лийшаш, изишак шыргыжалман. Мый кушеч толмыжо, пӱйым кунам эмлымыже нерген йодыштам, обезболиваний кӱлеш але уке, рашемдем. Вес семынже, черле дене эн ончыч психологический контактым ыштыман. Тыге пашат сайын ворана. Врач полышым йодын мийыше еҥым кузе вашлиеш, эмлыме пашажат тугак ворана. Шӱдӧ гана тыгай иктешлымашке шуынам.

- Пӱй кужу жап таза аралалт кодшо манын, стоматолог врач семын лудшылан могай каҥашым пуэда? 

- Стоматолог деке миен, йоча-влакланат, кугыеҥ-влакланат идалыклан ик гана профилактический осмотрым эртыман. Тушто врач шинчалан койдымо верыште кариес тӱҥалмым, пӱйысӧ кӱ-влакым верештын, вигак эмлен кертеш. Кызыт кочкышат вестӱрлемын: кевытлаште углеводлан поян кочкыш, фастфуд шукемыныт. Тыгак пушкыдо кочкышым кочкына. Таче кӧ свежа кешырым пурышт коштеш? Изи йоча-влак сакыр шуко улман печеньым, пирожныйым, тортым йӧратат. Тидын олмеш мый ава-ача-влаклан икшывыштлан клетчаткылан поян кочкышым, пакчасаскам, емыжым, фруктым кочкаш темлем. Нуным пурыштмаш челюстьым пеҥгыдемда, умша шкенжым шке эрыкта. Тыгак умша кӧргын арулыкшым эскерыман. Кӱлеш годым тидлан профессиональный гигиеным ыштыман. Тудо пародонтозым (пӱй шыл чер) чактараш полша. Пӱйым эрыктыме паста ден щеткым чын ойырен моштыман. Нуно айдемын ийготшылан келшен толшаш улыт. Еҥ-влак тидлан тӱткышым огыт ойыро, врач деч «Мылам могай щетка, паста келшен толеш?» манын йодаш вожылыт. Пӱй ок коршто гынат, стоматолог деке идалыклан ик гана миен толаш ида йогылане! 

Пӱй - тиде посна орган. Черле пӱйым амал деч посна луктын кудалташ вашкыме ок кӱл - кузе-гынат арален кодаш, эмлаш тыршыман. Кызытсе у технологий-влак сай деч сай протез-влакым шындаш йӧным ыштат гынат, пӱртӱсын пуымо шкендан пӱйым нимо алмаштен ок керт. 

Пӱй кочкышым пураш, тыгыдемдаш пуалтын! Чумыр организмын тазалыкше кочкышым кузе пурын нелме дечат шога. Сайын пурын тыгыдемдыме кочкыш пагарын, мокшын, поджелудочный железан пашаштым куштылемда. Тиде каҥашым шуктыдымаш дене гастрит, холецистит, панкреатит чер-влак чак кылдалтыныт.

- А Те шкеже нине каҥашым шуктеда? 

- Шуктем.    

- Каналташ пагыт кодеш? Яра жапдам кузе эртареда? 

- Ийготым погымо семын канышлан тӱткышым утларак ойыраш тыршем. Пашаште кечыгут пӧлемыште шогылтам. Садлан яра жап лийме годым чодыраште яндар южым шӱлалтен кошташ йӧратем. Телым гын тушко ече дене лекташ моткоч сай. Йырым-ваш пӱртӱс тугай мотор! Мылам уремыште свежа южышто тыглаяк коштын савырнашат - каныш. Йӧн лийме годым арнялан ик гана Николо-Березовка селасе физкультур да тазартыме спорт комплексыште бассейныште йӱштылам. Тыгак шочмо-кушмо Кӱшыл Качмаш ялышкем авам деке миен толам. Чонлан лишыл вер-шӧр илыш вийым пуа, пашам ышташ вий-куатым ешара.     

- Ешыштыда, тукымыштыда медицина корныдам шуйышо-влакат улыт, очыни?

-  Улыт. Пашамым ончен, эн изи шольымат пӱйым эмлаш кумылаҥе, Уфаште стоматологлан ышта. Ӱдыремат медик, тудат рӱдолаште ила, эндокринолог врач улеш. Племянникем-влакат (акамын да шӱжаремын эргышт-влак) илышыштым медицина дене кылденыт: иктыже Уфаште хирурглан ышта, весыже але студент - БГМУ-што стоматолог врачлан тунемеш. 

- Чон почын мутланымашлан кугу тау. Еҥ-влакым эмлаш ончыкыжат Юмо тыланда тазалыкым, вий-куатым, мастарлыкым, илышыштыда ыҥгайлыкым пуэн шогыжо.