Шочмо йылме иканат уто ок лий

Мый марий йылмым шымше класс марте (1951-ше ий) гына тунемынам. Ту жапыште марий яллаште кокла общеобразовательный школ-влак уке ыльыч. Витлымше ийлаште кажне ялсоветыште кыдалаш школ-влакым почыч. Йыванай шымияш школым петырымек, мыланем да эше шым ӱдыр-рвезылан 25 уштыш тораште верланыше Курач селасе руш школышто лу классым тунем лекташ вереште. Умбакыже марла тунем кертдымемлан таче мартеат чаманем. Шочмо ял гыч Уфаш илаш куснымеке, чӱчкыдын моло калык коклаште илаш да пашам ышташ перныш.

Стерлитамакыште служитлымем годым шкенан йылмым умылышаш, марий-влакын илышыштым, тӱвыраштым палышаш верч мый кок ий «Ончыко» журналым да «Марий коммуна» газет-влакым нальым. Могай газет, журнал-влакым налме нерген начальниклан да партсекретарьлан увертарена ыле. Ик кечын Стерлитамакысе горотделын начальникше А.А. Сайпушев, телефон дене йыҥгыртен, кабинетышке пураш шӱдыш. Алексей Александрович «Михаил, тый могай «Ончыко» журналым налат?» манын йодо. Мый, ӧрын, тиде шомак татарлаже «алга», рушлаже «вперед», а немычла «форвертс» лиеш манын вашештышым. А.А. Сайпушев, кок кидше дене вуйжым кучен пелештыш: «Боже мой! Тиде марла журнал. Мый тиде мутым палем». Тудлан, витне, подчиненийыштыже улшо сотрудникше шочмо йылмыж дене лекше периодический изданий-влакым налын кертеш манын, ушышкыжат пурен огыл. Ту жапыште марий школлаште рушла туныкташ тӱҥальыч. Эше «Марий йылме пасу капкам лекмешке гына кӱлеш» манын ойлат ыле. Мый тыгай шомаклам тугодсек колын омыл. Руш да моло калыкын йылмыштым сай палымына шуэш гын, шкенан ныжылгын, ямлын йоҥгалтше марий йылмынам сайын пален гына нуным умылен кертына. Йӱланам, тӱвыранам, историйнам, литературынам келгын пален кертына. Марий йылме дене кеч-могай ойымат, шонымашымат умылтараш лиеш. Марий йылмын поянлыкшым ме марла-рушла мутерыште эскерен кертына. «Марий йылме мутер» лу том гыч шога. Мемнан йылмына лушкыдо да йорло лиеш гын тынар томыш ок шу ыле, шонем.

Мыланем Москошто, Киевыште да Ленинград оласе КГБ-н школлаштыже тунемаш перныш. Ик вереат марий улмемлан лӱдын да вожыл коштын омыл. Эре «4» ден «5»-лан тунемынам, самбо кучедалмаште, штангым нӧлтымаште, ече дене куржмаште да куштылго атлетика дене ончыл верлам наледенам. Мыйым, марий улат манын, иктат обижаен, игылтын огыл. Мый Совет элысе чыла калыкын икшывышт, чыла союзный автономный республика, национальный область да округла гыч улшо рвезе-влак дене пырля тунемынам. «Кӧ улат, кушечын?» манмыштлан марий улмемым вигак раш каласенам. Кокла Азий да Кавказ гыч улшо йолташ-влак южышт мемнан калык нерген пеш огыт пале ыле. «Те историйым да географийым сайын огыда пале…» - ойленам нунылан. Эше «Путевка в жизнь» йӱкан икымше кинофильмыште беспризорный Мустафан рольжым модшо Йыван Кырла нерген да тӱнямбалне кумдан палыме композитор Андрей Эшпай ден Ял озанлык академийын вице-президентше В. Мосолов нерген каласкаленам. Тидын деч посна марий калыкын кум тӱшка ойыртемжым - олык, курык да эрвелмарий-влак улмыштым - палемденам. Вет тидын нергенат шкенан шочмо марий йылмынам шымлыме гыч веле палаш лиеш. Шочмо йылмынам огына тунем гын, ме кушто шочмынам, кушеч улмынам палыдыме, рушла каласаш гын, «без роду и племени» айдеме гай лийын кодын кертына. Марий йылмын кӱлмыжым орлен, южикте, витне, руш йылмымат сайын ок пале.

Москош тунемаш кайымем деч ончыч кадр пӧлка вуйлатыше, марий пӧръеҥ Б.К. Мурзин (Балтач район Тебыл ял гыч улеш.) мыланем «Марий лӱмым гына огыл, пошкырт калык лӱмымат шӱкташ тоштын омыл» манын умылтарен колтыш. Чынжымак, мыйын гоч моло еҥын пошкырт калык нерген умылымашыже шочеш. Башкирийыште шочмеке, фамилием, лӱмемат тюрк калык гыч улыт. Тиде каҥашым мый иканат монден омыл, Борис Калушковичлан ӱмырем мучко тауштен илем. Вес тӱняште малыме верже пушкыдо лийже.

…Ӧраш веле кодеш, кузе тыге Башкирийысе марий-влакын тӱшкан илыме районлаште тӱвыра, образовательный рӱдер-влакын еҥышт, школ директор, завуч, туныктышо-влак марий йылмым тунемме да «Чолман» республикысе газетым налме шотышто йӱлен огыт шого? Вет тиде нунын киндышт!

Мыланна марий калыкын февраль революций деч варасе мер толкын илышыж гыч примерым налаш кӱлеш. Ту жапыште марий калыкын икымше мер толкыныш-

тыжо П. Глезденев, В. Васильев, Н. Мухин, П. Пӱнчерский, икымше марий батальонын командирже М. Алексеев (Кушто кум марий рота лийын.) чолган пашам ыштеныт. Уфа олаште марий батальонын салтакше-влак марла мурым мурен коштыныт. Нуно моло калык коклаште иктӧр праван лийыныт. Репрессий жапыште мемнан литературышто да тӱвыраште тӱҥалтышым пыштыше-влак Сергей Чавайн, Шабдар Осып, Йыван Кырла, Пошкырт кундем гыч Яныш Ялкайн, Валериан Васильев, П. Вавилов-Монар, М. Алексеев да молат илышыштым пуэныт. Тидын шотышто мыланна И.И. Губаевын «Чолман» газетын 45-ше номерыштыже савыктыме «Калык-влак коклаште келшымаш шочмо йылме гыч тӱҥалеш» статьяжым ушеш пышташ кӱлеш. Тиде материалыште Игорь Иванович шочмо йылме гоч марий калыкын аралалт кодмыжын кӱлешлыкше да ончыко кайышаш нерген чон вургыжын шонкален возен. Тудо Кыргыз тӱвыра рӱдерын председательже С. Алиеван кызытсе жапыште шочмо йылмым тунемме шотышто ойлымыжым оҥайын ончыктен: «Шке кумылын тунемме принципым шукташ гын, иктаж 50 ий гыч шочмо йылмыштым палыше татар ден башкир-влакат пычырик веле кодын кертыт. А шагалрак чотан моло калык нерген мом ойлаш?» Азербайджан общинын вуйлатышыже М. Султанмагомедов совет жапыште национальный политикым намийыме нерген пеш чын ойлен: «Тунам ме, тӱрлӧ калык-влак, Совет Ушем мучко чынжымак келшен иленна, кугыжаныш программе почеш школлаште кажнына шке йылмынам тунемынна, нимогай шыгыремдымаш, икте-весе деч

вожылмаш, ваш сырымаш лийын огытыл. Тыгай шӱлышан илышым чоҥаш шонена гын, нимом уым кычалме ок кӱл. Тугодсо жап шеҥгелан кодын гынат, мыланна уэшын поктен шуаш мыняр жап кӱлеш? Тыгай годым ожнысо кумдан палыме лӱмлӧ еҥ-влакым чӱчкыдын шарналтена. А кушто улыт тӱрлӧ калык гыч лекше Расул Гамзатов, Чингиз Айтматов, Мустай Карим гай кызытсе писатель-влак?» Нине шомак-влак йымалан кажне айдеме кидпалыжым пыштен кертеш, очыни.

А кушто улыт совет жапысе гай кумдан палыме, пагалыме марий поэт ден писатель-влак Миклай Казаков, Семен Вишневский, Валентин Колумб, Сергей Чавайн, Шабдар Осып, Я. Шкетан, Никандр Лекайн гай возышо-влак?

Шкенан шочмо марий йылмынам огына тунем, моло калык коклаште лӱдын, вожыл коштына гын, тӱнямбалне шагал кодына да, илен-толын, йӧршын йомын кертына. Марий йылмына гоч гына ме шкенан йӱланам, тӱвыранам, шкешотан Юмылан ӱшанымашнам арален коден кертына.

Марий калык, мончаште мушкылтде але ереш йӱштылалтде, ош вургемым чийыде, иканат кумалме пӧртыш але кӱсотыш ок мие. Калык коклаште кумалмыж годым тудо Юмо деч тазалыкым, икте-весе але моло пошкудо калык-влак дене татун, келшен, пӱртӱсым, чодырасе пушеҥгым, кушкылым, кайыквусым да янлыкым арален илымашым йодеш.

Эрвелмарий калык Вятка, Чолман эҥер-влак дене толын, Урал велыште верланен. Моло калык коклаште шкенжын чий веражым, тӱвыражым арален коден, йылмыжым монден огыл, пошкудо калыкын йылмыжым учебный заведенийыште огыл, а моло калык дене илышыште ужын-вашлийын мутланен тунемын. Тыгай калыкым пагалаш да йӧраташ кӱлеш. Моло финн-угор калык-влак коклаште, очыни, марий калык гына (одо-влак деч посна) шкенжын чий веражым арален коден. Лушкыдо калык лийына гын, ме, марий-влак, калык семын тачысе кече марте аралалт кодын да илен огына шукто ыле. Костромской, Вологодский, Нижегородский, Вятский, Московский областьлаште ожно меря, муром, мещеря калык-влак иленыт. Нуно моло калык дене ассимилироватлалт пытеныт. А ме, марий-влак, кодынна! Ме тидын дене кугешнышаш огынал мо? Латкудымшо курымышто марий-влак шкеныштын мландышт, чий верашт верч кумло ий (1553-1583) наре осал Иван Грозный дене кучедалыныт. Тыгай калык пытышаш огыл, мӧҥгешла, шке йылмыжым арален коден, моло иза-шольо калык-влак дене татун илышаш.

Мыланем тӱрлӧ калык коклаште илаш логалын. Жап уло годым ме кушеч да кӧ улмына нерген эре кутырена ыле. Икана оҥай случай лие. Ленинградыште тунеммем годым мый дечем могай калык кокла гыч улмемым йодыч. Мый нунылан марий улмемым вигак каласышым. Вара шке йылмым палыме нерген йодыч. Икмыняр мутым марла каласымек, нуно мемнан йылмынан ныжыл, ямлын йоҥгалтмыжым палемдышт. Мый нунылан А.С. Пушкинын «Зимняя дорога» почеламутшо гыч ик ик куплетым ондак рушла («Сквозь волнистые туманы пробирается луна. На печальные поляны шлет печальный свет она.»), вара марла («Толкынан тӱтыра коклаште тылзе эркынак эрта. Шӱлыкаҥше пасулашке ойган волгыдым колта.») лудын пуышым. Тудым эше икмыняр гана марла йоҥгалтараш йодыч. Ик йолташем, чытен кертде, «Могай сайын, ныжылгын да ямлын йоҥгалтеш тендан йылмыда» манын вашештыш. Тиде татыште марий улмемлан моткоч куанышым да кугешнышым.

Кажне калыклан шке йылмыже ямле да пагалыме улеш. Мый руш, башкир, татар йылме-влакым палем. Кӧ улат манын йодмыштлан мый ойлем: «Мый - марий, Российын гражданинже».

Эше ик оҥай нерген ойлем. Кунам марий-влакым «чирмыш» але «черемис» маныт, тунам южик марий нелеш налеш. Вет кажне моло калык нерген шке калыкшылан келыштарен ойла. Мутлан, немыч-влакым ме «немыч» манына, а руш-влак «немцы», немыч-влак шкеныштым «deutsche» маныт. Руш-влакым марий-влак «русский» огыл, а «руш», татарым «суас», удмуртым «одо», башкыртым «пошкырт» маныт. Тидлан ӧпкелаш огеш кӱл. Мемнан йылмыште ик тӱрлӧ, а вес йылмыште вес тӱрлын йоҥгалтыт. Черемис лектеш «чере» да «мис» шомакла гыч. «Чере» - чодыра, куп лоҥга-влак, а «мис» - айдеме. Черемис, чирмыш-влак чодыраште иленыт. Тиде куп лоҥгаште илыше, сонарзе да колым, мӱкшым кучен илыше калык.

Марий йылмынам тунемын, сайын палышаш улына. Шке шочмо йылметым сайын шинчет гын, моло йылмымат сай палаш тӱҥалат. Вет мут-влакым шкенан йылмына дене умылен, нуным моло йот йылмылаш куштылгын кусарен кертына.

Марий йылмым сай тунеммаш школласе марий йылмым туныктышо-влак деч шога. Мемнан калыкын йылмыжым, йӱлажым, тӱвыражым да койышыжым йоча-влаклан изинек умылтарет гын, тудо ушешыже да чонешыже ӱмырешлан аралалт кодеш.

Мемнан Балтач район Йыванай школышто 1947-1992-шо ийлаште марий йылмым пеш пагалыме Раиса Федоровна Ильина туныкта ыле. Тудым пеш чот пагаленыт. Раиса Федоровнан тунемшыже-влак тачысе кече мартенат тудлан тауштен илат. Кызыт тудо Удмурт кундемысе Пыргынде ялыште ила манын колынам ыле. Таза-эсен улеш гын, Раиса Федоровналан алал кумылын тау-ракматым каласем.

М. ГАЛЯМШИН, ончыч безопасность органлаште пашам ыштыше пенсионер.