«Рульым» пеҥгыдын виктара

- Денис Александрович, илыш корныдам молан ял озанлык паша дене кылден улыда?

- Мый Чорай ялысе колхозник ешыште шочын-кушкынам. Александр Сергеевич ден Калима Аликовнан вич икшывышт гыч кумшо улам. Ачам, Башкир АССР ял озанлыкын сулло пашаеҥже, ӱмыржӧ мучко механиклан тыршен, Трудовой Йошкар Знамя орден дене палемдалтын. Авам - колхозын ончыл пашаеҥже. 1964-ше ийыште икымше классыш тунемаш каенам. Моло йоча семынак, эрдене школыш коштынам, кечывал кочкыш деч вара пасушто полышкаленам: тунам пареҥгым, йошкарушменым гектар дене луктыныт. 1971-ше ийыште комбайнерын полышкалышыжлан ышташ тӱҥалынам - ачамын Владимир шольыжлан полышкаленам. Тунам механизатор-влак Д. Исмагилов ден И. Идылбаев деч шукылан тунемынам. Луымшо класс деч вара авиационный институтыш тунемаш пураш шонымаш ыле. Но пӱрымаш вес семын савырныш. Армийысе службым кок ий Львов областьыште эртымеке, шочмо ялышкем пӧртыльым. Колхоз вуйлатыше

Г. Гильманов Башкир ял озанлык институтын механизаций факультетышкыже тунемаш пураш темлыш. Тушто тунем лекмеке, шочмо велыштем комсомол организацийын секретарьжылан ышташ тӱҥальым. Вара неле пашам механизироватлыме шотышто инженерлан шогалтышт. Но тушто кужун кучалташ ыш перне. Районысо агропромышленный ушемым вуйлатыше А. Аптулманов производство директорын алмаштышыжлан - Г. Антонов деке Кемий РТП-ш тӱҥ инженерлан - кусарыш. Эркын тунем шуым, илыме верым пуышт. Тушто латик тылзе ыштышым. Ленин лӱмеш колхоз председатель П. Аликов «Рефандинский» совхозыш директорлан кусныш. 1987-ше ий августышто эртыше собранийыште мыйым колхоз председательлан сайлышт, тыге шке ялышкем пӧртыльым. Тиде сомылышто у еҥ лийын омыл гынат, озанлыкым шке кидыш налаш кӱлмым неле ошкыллан шотленам. Тунам мылам ончыч пашам пырля ыштыме еҥ-влак полшеныт. Колхозын партий организацийжын секретарьже М. Яндуганов деч кугу коллективыште мутланаш, шкем кучаш тунемынам.

- Колхозна йолӱмбалне пеҥгыдын шоген. Шуко профилян озанлыкыште (вольыкым ончымаш, кушкылым куштымаш, моло пашам шуктымаш) шке пашам сайын палыше специалист-влак тыршеныт - тиде ветеринар врач Ф. Гениятов, агроном А. Аликов да молат. 1987-ше ийыште вачӱмбакем кугу ответственностьым налмеке, мылам у рыночный условийыште пашам ышташ тунемаш логале.

Тунам элыште экономика ситуаций начар ыле. 1988-ше ий гыч ял озанлык производство палын иземе, 1989-ше ийыште промышленный производство нулевой кӱкшытеш кодо да 1991-ше ийын икымше пелыштыже лу процентлан шагалеме. Тыгодым колхозынат экономика положенийже лушкыш. 90-ше ийлаште кӱкшӧ инфляций да сдатлыме продукцийлан (шурно, шыл, шӧр) оксам жапыштыже тӱлыдымаш озанлык-влаклан вияҥашышт чаракым ыштышт. Молын семынак, Ленин лӱмеш озанлык убыткым чыташ тӱҥале. Ӱйлымӧ-шӱрымӧ материалым, минерал ӱяҥды-шым налаш, машина да трактор паркым уэмдаш шийвундо ситен огыл. Колхозник-влаклан пашадарым тӱлаш йӧн лийын огыл. Но колхозник-влакын шочмо верыштлан ӱшанле, икоян, пашаче улмыштлан кӧра чыла нелылыкым сеҥышна. Пашадар шотеш чайым, макароным да колбасам, вургемым пуэныт, ял озанлык сатум налше-влак дене, бартер йӧным кучылтын, пашам виктарен илен лектынна гынат, колхозник-влак икте-весылан эҥерташ тыршеныт, ачаштын да кочаштын вийышт дене чоҥымым йомдарымышт шуын огыл.

Лу ий наре жап моткоч неле ыле. Озанлыкын оксам тӱлен кертдымыжлан кӧра кугыжаныш ончылно кугу парым - кум миллион теҥге утла - погыныш. 2002-шо ийыште «О финансовом оздоровлении сельскохозяйственных товаропроизводителей» Федерал законым лукмо деч вара парымлан реструктуризацийым ыштымеке, пеним списатлышт. Таче кугыжаныш ончылно парымна 300 тӱжем теҥгеш шуэш. Туге гынат моло кӱлешан начисленийым кажне тылзын шот дене тӱлышна, садлан банкрот лийме деч кораҥ кертна. Раш учет да пеҥгыде финанс дисциплинылан кӧра озанлык таче йолӱмбалне пеҥгыдын шога. Ончычсо жап дене таҥастарымаште, ыштыме продукцийын кугытшо дене моктанен огына керт. Ончыч озанлыкыште 300 утла колхозник шотлалтын гын, тачысе кечылан 85 еҥ веле кодын. Ончыч еҥ-влак уло кумылын колхозышто пашам ышташ тыршеныт. Тунам ял озанлык пашам акленыт. Доярке ден механизатор-влак пашадарым кок шӱдӧ утла теҥгем, колхоз председательын пашадарже деч ятырлан шукыракым, налыныт. Кызыт колхозникын пашаже пагалыме огыл - илалше-влак пенсийыш каят, самырык-влак ялеш огыт код. Калык «Кузе илымет шуэш, туге иле; кузе моштет, туге пойо» манме принцип дене ила.

- Председательын паша кечыже кузе тӱҥалеш?

- Конешне, шуктымо пашам иктешлыме да ончыкылык пашалан планым чоҥымо гыч. Паша лектышым чӱчкыдын лончылаш логалеш. Мутлан, экшыкым молан ыштыме? Сомылым молан жапыштыже шуктымо огыл? Тидлан мо мешаен? Мый шке ончылнем тыгай йодыш-влакым шындем. Фермылаште ушкалым лӱштымӧ, переработчик-влаклан реализацийыш колтымо, тӱкан кугу вольыкын ешаралтме, вольык вуй чот шотышто ситуацийым шке терген шогем. Кургым ямдылыме тургым жапыште паша кечем пасулам ончен лекме гыч тӱҥалеш. Кушто шудо шуын, кушко техникым колташ кӱлмым эрденак эскерем.

- Те Башкортостан Республикысе ял озанлыкын сулло пашаеҥже улыда, Россий Федераций Ял озанлык министерство Тендам Тауштыме серыш дене палемден. Шергакан наградыда ятыр, пашадам кӱлеш семын аклыме. Нунын кокла гыч кудыжо тыланда эн шерге?

- Чап грамотем, Тауштыме серышем ятыр. Нуно мылам чылан шерге улыт. Но 1970-ше ийыште тунемше-влакын кеҥежымсе паша практикыштым иктешлыме годым Ленин лӱмеш колхоз председатель А. Аблеевын илышыштем икымше Чап грамотым кучыктымыжым нигунам ом мондо. Районын лӱмгечыжлан пӧлеклалтше пайремыште БР Президент М. Рахимовын ял озанлык производствышто кӱкшӧ сеҥымашыш шумемлан Тауштыме серышым пуымыжо моткоч куанле ыле.

- Денис Александрович, ешда нергенат палаш оҥай ыле…

- Антонида Михайловна пелашем дене 1983-шо ий годсек пырля улына. Тудо Пайтара ял гыч. Кум икшывым ончен куштышна. Кажныже илышыште шке корныжым муын. Кугурак Алексей эргына Санкт-Петербургысо военно-морской инженерный институтым тунем лектын, Северный флотышто служитла. Татьяна ӱдырна Башкир кугыжаныш медицина университетын фармакологий факультетшым тунем пытарымеке, рӱдоласе ик аптека сетьыште тырша. Изирак Александр эргына шкемын шукертсе шонымашемым илышыш шыҥдарен - Уфасе кугыжаныш авиационный технический университетым (Тушто жапыштыже мыят тунемаш шоненам.) тунем лекме деч вара УМПО-што пашам ышта. Пелашем дене шукертак кова-коча улына - мемнам кум уныка куандара.

- Тау вашлийын кутыраш жапым ойырымыланда. Таза, кужу ӱмыран лийза, умбакыжат оптимизм шӱлыш дене илыза.

А. ГРИГОРЬЕВА мутланен.

Снимкыште: Д. Осипов.