Марий сӱан йӱла - вуй пӱтырымаш

Вӱдышӧ. Поро кече, уна-влак. Ме тыланда таче Шернур кундемысе Нольыкмарий велыште эртарыме тошто сӱан йӱлам - ӱдырын пыргенчыкым шымакш дене вашталтымыжым - ончыктена. Пыргенчыкым шымакшлан вышталтымаш теве мом ончыктен: ынде оръеҥ марийжын ватыже улеш, тудлан ваштареш лийшаш огыл.

Ожно марий калык сӱаным яра кеҥежым, Семык да Петро пайрем коклаште, эртарен.

Сӱан йӱлам эртараш полшышо-влак: каче - Эчан, оръеҥ - Чачавий, ончылшогышо ӱдыр - Айвика, савуш - сӱанвуй. Вуй пӱтырымаш йӱлам вуй пӱтырышӧ ава шукта (Лайдемыр вате). Тудо эн кугурак, качын родо тукымжо гыч пагалыме ӱдырамаш лийын. Шукыж годым качын могыр дечын 7, 9 але 13 сӱан вате толыныт. Сӱаным эртарымаште ойыртемалтше йӱла - тиде оръеҥлан шымакшым шындымаш.

(Кум сӱанвате чӱчкен мура.)

Тореш товарым сакалтен,

Олыкышко каена.

Рывыжупшым упшалын,

Ӱдырым налаш толына.

Чевер ӱдыр, мотор каче,

Ваш йӧратен илыза.

Ваш йӧратен илыза да

Кужу ӱмыран те лийза.

Агытан каштам,

агытан каштам,

Агытан каштам йӧрата.

Агытан каштам йӧрата да,

Каче ӱдырым йӧрата.

Кече лекмым, кече шичмым

Тыгак ончен шогыза.

Мемнан кайымым,

мемнам толмым

Тыгак вучен илыза.

(Савуш солаж дене лупшалеш.)

Савуш. Сӱан калык, оръеҥлан пыргенчыкым шымакшлан вашталташ жап толын шуын.

Вуй пӱтырышӧ ава (Чачавийын вуйжо гыч шовычым руден налеш). Ончалза, оръеҥ могай мотор сӱан шовычым тӱрлен. Тӱржӧ ешын пеҥгыдылыкшым, ваш йӧратымыжым ончыкта.

Вӱдышӧ. Сӱан деч вара самырык вате пыргенчыкшым шондыкышко шке ӱдыржылан аралаш пышта.

(Вуй пӱтырышӧ ава рывыж-упшым оръеҥын вуйжо гыч кудашеш да тӱмыр ӱмбаке пышта.)

Вуй пӱтырышӧ ава. А ынде, Айвика ден савуш, оръеҥ ден каче лӱмеш кушталтыза!

(Сӱанвате-влак чӱчкен мурат.)

Шӱдыр кӱшнӧ, шӱдыр кӱшнӧ,

Шӱдыр канде каваште.

Шӱдыр канде каваште да,

Паша йӧратымаште.

Ала молан пазарыште

Порсын шовыч шергакан.

Ала молан илышыште

Йӧратымаш шергакан.

Вуй пӱтырышӧ ава. Мемнан оръеҥнан илышыже тӧр, вияш, ӱй гай яклака лийже манын, ӱпшым ушкал ӱй дене йыгалтем. Чачавий, ача-аватым шотло, пагале, кугурак деч вожыл, изиракым чамане. Индеш эрган, индеш ӱдыран лийза, нуным йол ӱмбак шогалтыза; эрге, ӱдыр-влакет ешан-кушшан лийышт. Пиалан лийза!

Савуш. А ынде, Лайдемыр вате, Чачавий дене пырля клатыш кайыза.

(Ӱдыр кынелеш, тудым вес пӱкеныш шындат. Тиде жапыште сӱан калык гармонь деч посна чӱчка.)

Вуй пӱтырышӧ ава. Чачавийым окна ваштареш, кече лекме велышке шындена.

Вӱдышӧ. Ӱдыр клатыште тувырым вашталтен чия.

Вуй пӱтырышӧ ава. Ӱдыр, ӱппунеметым рончен, ик ӱппунемым пунем. Таче кече гыч тыйын ӱп погымо радамет весе лиеш. Тыйын ончыкылык илышет пеҥгыде лийже, нимогай осал вий ынже мешае манын, ӱппунеметым пеҥгыдын пӱтыралам.

Вӱдышӧ. Чылалан палаш оҥай, очыни, кузе шымакш вуйышто шинчен да пурен каен огыл. Вет шымакшан ӱдырамаш тӱрлӧ пашам ыштен - шудымат солен, вольыкымат ончен, уржамат тӱредын.

Вуй пӱтырышӧ ава. Айвика, пу-ян ӱплапкам.

Вӱдышӧ. Ӱплапка куэ кумыж але кырыме меж гыч ышталтын. Вуй кок могырышто ӱп ярым кодеш. Тиде ӱп ярымым вуй лапка йыр пӱтырат. Ӱплапка почышто кок кандыра кылдалтеш, кандыра дене ӱп мыгыльым пеҥгыдын кылдат.

Вуй пӱтырышӧ ава. А ынде, Айвика, шымакшым шуялте. Оръеҥ шымакшым шке шерлен. Идалык мучко шымакшым вуйыштет тиде верыштак шынден кошт. А идалык гыч кумылет почеш шымакшым вес семынрак шынден кертат.

Вӱдышӧ. Самырык ӱдырамаш шымакшым шке койыш-шоктышыжлан келшен толшын шынден коштын. Шке вийжылан ӱшаныше, шкем йӧратыше, кугешныше ӱдырамаш шымакшым вуйын эн кӱшыл верешыже шынден да вуйым кӱшкӧ нӧлтен коштын. Шыма койыш-шоктышан ӱдырамаш шымакшым саҥга лишке шынден.

Вуй пӱтырышӧ ава. Савуш, пуро. Чачавийым каче дек лук (Каче Чачавийым вашлиеш.).

Вуй пӱтырышӧ ава. Чачавий, тый ынде шымакшан ӱдырамаш улат. Тый мариетын ватыже улат, тудын ваштареш кутырышаш отыл.

Вӱдышӧ. Варажым карт кугыза Юмым пелешта, ешлан пиалан илышым, вольык перкем, кинде перкем, шийвундо перкем йодеш.

Савуш. Чачавий, уна влакым пура дене сийле.

(Чачавий уна-влакым пура дене сийла.)

Чачавий. Вуй пӱтырышӧ авай, теве тыланет тувырым чиктем. Йӧратен, кужу жап чий. Тый мемнан суртыштына эреак вучымо уна лият.

Вуй пӱтырышӧ ава. Тау, шешкым. Мотор тувырет мыланем келшыш. Кузыклан шорыкым кондена.

Вӱдышӧ. Марий йӱла почеш вуй пӱтырышӧ ава шке ава деч кӱкшын аклалтын. Шешкым, вес тӱняш кайымекыже, вуй пӱтырышӧ ава вашлиеш. Шешкын чиктыме тувыр вуй пӱтырышӧ авалан келшен огыл гын, вес тӱняште шешкым чара могыран вашлиеш. Шешкын илышыже вес тӱняште неле лиеш.

(Сӱанвате-влак чӱчкен мурат.)

Ой, кертна вет, кертна вет

Кугу тумым йӧрыктен.

Ой, кертна вет, кертна вет

Ӱдырым ватыш савырен.

Вӱдышӧ. Кызытсе жапыште марлан лекше ӱдырамаш-влак шымакшым огыт чий. Но сӱан годым тиде йӱлан кышаже кодын. Вуй пӱтырышӧ аван пашажым качын кресаваже шукта. Руш-влак семынак, оръеҥ ош сӱан тувырым чия. Вуй пӱтырышӧ ава оръеҥын ӱпшым ок логал, лач ӱп пунымо да пӱтырымӧ семын кидшым вуй йыр коштыкта. Тылеч вара самырык-влаклан сай ой-каҥашым пуа. Оръеҥ тудлан жаплан келшыше тувырым пӧлекла.

А. ГЛАЗЫРИНА, Шернур йоча усталык пӧрт вуйлатышын алмаштышыже.

Снимкылаште: Самырык тукымлан тошто йӱлам шымлаш моткоч оҥай.