Мишканыште. Шочмо йылмынат шкенжын ныжылге семже уло

Мишкан селаште изинек рушла кутырен кушшо марий йоча-влакым шочмо йылмыштлан Надежда Геннадьевна Салиева кумылаҥден туныкта, а музыкальный воспитанийым Наталья Анатольевна Абдуллина шуктен шога. 

Кузе лывыргын лоҥыт, кузе тавалтен колтат! Тыгай педагог-влак дене чолга марий ӱдыр-рвезе-влак шочмо йылмыштымат сайын тунемаш да илышыште кучылташ тӱҥалыт манын ӱшаныме шуэш. Но тидым ышташ куштылго огыл. Кугезышт-влакын йылмыштым палыме кӱкшытышт мурен-куштен моштымышт деч ятырлан вараш кодын… 

Практический занятийын программыже почеш марий йылмым туныктышо-влак гыч О.А. Муллашаева (Мишкан селасе 1-ше лицей) полилингвальный школын 5-ше классыште тунемшыже-влак дене тыглай да кыдежан ойлончо (простой да сложный предложений-влак) нерген  виш урокым эртарыш, а Ленинский ялысе школын туныктышыжо И.Е. Гильмановалан 6-шо классыште тунемше-влак дене марий йылмыште чот мут-влакын ышталтмыштым лончылаш логале.

Практический занятийым эртарыше коллегышт-влаклан акым пуышо туныктышо-влакын шинчашт дене ончалаш гын, программын йодмыж почеш урок-влакын задачышт, цельышт шукталтмыла чучеш. Туныктышо-влак кугу опытан улыт, урокым сайын вӱдат, наглядный пособийым, технический средствам кучылтын моштат. Конешне, тидлан шуко ямдылалташышт логалын, йӱд омыштат кодын дыр. Тургыжланымыштым ончыкташ тыршен огытыл гынат, чурийышт гыч садак южгунам койылалтен.

Кугыжаныш стандартын шӱдымыжӧ почеш урокым вӱдымӧ программым содыки чыла вере ик семын кучылташ ыштыме. Садланак тудо стандарт маналтеш, шаблон. Но шочмо йылмым палыдыме, тудден кутырыде кушшо йоча-влакым кызытсе илышыште кугыжаныш стандарт дене гына туныктен шукташ ок лий. 

Урокым ФГОС шӱдымӧ методикылан гына эҥертен эртарымым сайлан шотлат, а туддеч кораҥмым але шке гыч иктаж-мом ешараш лиймым туныктышылан ушышко налман огыл чай. Коллегыштын урокыштым лончылымо да акым пуымо годым моло туныктышо-влакын мутышт гыч мый тыге умылышым. 

Тидын нерген шонкален шинчымемым кенета Р.К. Ялаева кӱрльӧ. Тудо ятыр ий роношто пашам ыштен, методический пӧлкам вуйлатен. Садлан туныктымаш  методикым палыме шотышто тудым ӧрдыжъеҥ манаш огеш лий. «Марий йылмым эше сайынак тунем шуктыдымо йоча-влак «Чот мут-влакым ыштымаш» темым умылен шуктышт гын? - шке ойжым каласыш паша ветеран. - Можыч, туныктышылан тыгай годым моло йӧным шке гыч ешараш кӱлеш, иктаж-мом оҥайым, илыш дене кылдалтшым, пурташ гын, тиде методикым пужымаш огеш лий дыр вет?» 

Мишканыште полилингвальный школым почмылан икмыняр ий веле. Тушто марий йылмымат туныкташ тӱҥалыныт - тиде пешак сай. Но кызыт кудымшо классыште тунемше-влак ончыч, тӱҥалтыш класслаште, шочмо йылмышт дене, очыни, кутыренат огытыл. Содыки райрӱдыштӧ илат. Садлан тыште, чынак, шкешотан посна йӧн дене шочмо йылмылан шӱмаҥдыман, очыни. Тыште лудаш кумылаҥдымашат пеш кугу рольым модеш. Книгам, газетым, журналым… Педагогикыште «формирование навыков чтения» термин уло. Шочмо йылмым тунеммаште тиде поснак кӱлешан. В.А. Сухомлинскийын ойлымыжо тачысе илышыште эшеат пӱсынрак йоҥга: «Лудмаш - окна гоч ончымо дене икте. Тудын гоч икшыве-влак тӱням, тушто шкеныштым ужыт да пален налыт. Лудмаш уш-акылым пойдара, йылмым вияҥда, моло предметым тунеммашым куштылемда. Йылме лывыргылыкым тӱҥалтыш классыштак изинек шыҥдараш тӱҥалман, а 5-6 класслаште тунемше-влак кокла звенолан шотлалтыт, нунын дене умбакыже пашам ыштыман». 

Марий йылмым туныктымаштат шочмо йылме дене лудмо паша деч посна ончыко каяш огеш лий. Тыште туныктышын опытшо, шкенжын примерже, усталыкше тӱҥ верым налын шогат. Туныктышо - эн ончычак шкеже творческий айдеме. Мутлан, шочмо йылме урокым эртарыме вашеш иктаж-могай книгасе але газетысе лудыш гыч оҥай ужашым кычал муаш мӧҥгӧ пашам пуаш, вара классыште лончылаш але моло семын кучылташ лиеш.

Кызыт газет-влаклан шушаш ийлан возалтме тургым кая. Туныктышо-влакын семинарышкышт лач тыгай пашам ворандарен колтымо шотышто миенам ыле. Башкир, татар, марий йылмым туныктышо-влак, тунемше-влак погыненыт… Мутат уке, сайын ямдылалтыныт, тыршымашышт коеш, урок-влакымат ФГОС йодмо кӱкшыт дене эртарышт. Но верысе условий кызытсе саманыште вес семынрак, кызытсе ситуацийлан келыштарен туныкташ йодеш. Йоча-влак шочмо йылмыштым мурымо-куштымо деч уданрак огыл, а эше сайрак кучылт моштышаш улыт. Чаманаш логалеш, районышто кум йылмым тунемме шотышто эртарыме практический семинарыште республикыште тыгаяк йылме-влак дене лекше газет-влаклан возалташ кӱлмӧ нерген ойлымым шым кол. Тыгак шонышым. Садланак шке миенам ыле…

Шараныште. Сескем уке гын, нимат ок ышталт

Палемдыме жаплан Тошто Тумбагуш ялын клубыштыжо Шаран районысо марий-влакын мер илышыштышт чолгалыкым ончыктышо тӱшка погынен шуын ыле. Нуно тӱрлӧ ялла гыч толыныт. Газетлан возалташ, тудым лудаш кӱлмӧ шотышто творческий вашлиймашым эртараш сайынак ямдылалтыныт.

А погынымеке, ик йодышым веле огыл, верысе мер илышым виктарыме сомылымат тӱшкан каҥашыман. Районысо марий-влакын мер организацийыштым вуйлаташ шукерте огыл у еҥлан ӱшаненыт. «Александр Давлетгареевын илыш опытшат уло, ӱнаржат сита, койыш-шоктышыжат кожмак, мер пашанам вораҥдарен колташ чыла могырымат келшен толеш», - тыге тудын дене палымым ыштышт. 

Икманаш, кызытсе илышыште тӱвыра, шинчымаш, мер толкын, самырык-влак дене кузе пашам ышташ кӱлмӧ нерген икмыняр шагат пеш пайдале ваш-ваш кутырымаш лие. Эртыше идалыкысе  пашаштым иктешлышт, ойыртемалтше-влакым палемдышт, вес ийлан у планым ыштышт да, пырля каҥашен, погынымаш лӱм дене пеҥгыдемдышт.

Тошто Тумбагуш - историй гыч кумдан палыме изак-шоляк Миндияровмытын шочмо ялышт. Но Шаран районым чапландарыше эше вес марий-влакымат шарныман. Поэт-влак Шадт Булатын, Давлет Исламовын йыргешке лӱмгечышт лишемеш. Самырык тукымат умбакыже нуным ынже мондо манын, историеш келге кышам кодышо землякышт-влакын шочмо верыштышт погынен, юбилей пайремым эртарен колтымо дене гына серлагыман огыл докан. Нунын илыш корнышт, сылнымут поянлыкышт дене палдарыме, усталык пашаштым шымлыме  мероприятий да урок-влакым (Шаран районышто веле огыл, моло вереат.) ончылгоч тарватыман. молан йоча-влаклан возымыштым лудаш, почеламутыштым, произведенийышт гыч ужаш-влакым тунемаш пуаш огыл? А вара лончылаш, кузе да молан лӱмлӧ землякышт-влакым изинек усталык шӱлыш авалтен, тыгай корным ойырен налаш нуным мо таратен? 

Теве мыняр амал уло ача-ава да туныктышо-влаклан икшыве-влакым лудмашлан шӱмаҥдаш! Тугодсо неле илышыштат уш-акылым пойдарыше оҥай корным муын, лӱмлӧ айдеме лийын шогалше марий-влакын примерышт патриотизм шӱлышеш воспитатлен куштымаштат пеш полшен кертеш ыле. «Кызыт тидын нерген чыла вере да пеш шуко ойлена, но нимат огеш ышталт, чылажат муторгаж семын веле кодеш», - каласен ыле Мишканысе семинарыште ик туныктышо. А кузе ышталтшаш? Нимом ойлыде, пычырик гынат изи сомыл дене. Кажныже шке верыштыже, школыштыжо, ну кеч ик классыште примерым ончыктен (Класс деч ӧрдыжысӧ паша моткоч келшен толеш.), сескемым тарвата гын, кӧ пала, ала умбакыжат, ылыжын, усталык паша шарла да молымат авалта ыле?

А Шаран районышто творческий вашлиймашна арам огеш лий, шонем. «Чолманым» налаш, лудаш тӱҥалына, подпискым тарватена манын ӱшандарышт. Туныктышо, предприниматель, клуб, верысе кучем пашаеҥ-влак. Мый нунылан ӱшанем.