Толкыналтше саман

Вич ий ончыч, I Погынын 100 ияш юбилейжылан пӧлеклыме тыгай мероприятий гыч пӧртылмем деч вара возен коденам ыле: а витле ий гыч мемнам, марий-влакым, мо вуча? А ты гана шоналтышым: витле ий гыч огыл, вич ий жапыштак, тиде кок погынымаш коклаште, пеш шуко йомдаренна.

Тоштым, эртышым - историйым  - шарнышаш улына манын, кызыт шуко ойлена, шуко колына. Пуйто патриот койыш историйым палыме гыч тӱҥалеш. Южо еҥже, утыждене акрет годсым «пургедаш» тӧчышыла, кызытсе илыш вес толкын, вес тӱрлӧ цивилизаций корно дене кайымымат умылен ок мошто. Тоштым, историйым, конешне, палыман. Но эртен кодшым ме ни тӧрлен, ни вашталтен, ни кызытсе илышыш пӧртылтен огына керт. Поснак материальный культурын тичмаш негызше гыч южо ужашыжым. Музей экспонатлан але иктаж-могай выставкылан эше келыштараш лиеш, но кызытсе калык нуным илышыште кучылташ огеш тӱҥал. Нигӧ йыдалым, куымо вургемым чиен ок кошт, суртышто тошто арверымат огеш кучылт. Но теве кеч-могай саманыштат кӱлешан, айдемын кӧргӧ чонжым пойдараш, духовный культурым вияҥдаш полшышо, кугезына-влакын арален коден кертме, марий улмым палдарыше тӱҥ ӱзгар - йылме - йомын толеш. Тудын дене мутланен, марла лудын, тудын гоч ожнысо поянлыкым саклен илыме деч посна марийын тӱвыражат, койыш-шоктышыжат йомеш, шинчымаш кӱкшытат йорлештеш, юмынйӱлат мондалт толеш. Шочмо йылме дене ойлыде кушкын толшо тукым йӱла нерген мом палаш да кузе кумалаш кошташ тӱҥалеш? Тидын нерген «Историйын, культурын, марий йылмын да литературын актуальный проблемышт» секцийыште Бирск район гыч марий йылмым туныктышо Н.А. Николаева докладыштыже палемден кодыш. «Кызыт тыштат-туштат кумалтышым эртараш тӱҥалше-влак нерген ойлаш гын, ик могырым, сайлан шотлаш кӱлеш, - мане тудо. - А вес могырым, кумалтыш радамым, юмынйӱлам келгын палыше-влак уке улыт». Шкешт кумалтышым эртараш ялышкышт вес районысо онаеҥым ӱжынытат, йӱлам шуктымо радамым да шотшым тӱрыснек палыдымыжлан ӧрыныт. «Ӱдырамаш-влак онаеҥ семын кумалтышыш шӱшкылтшаш огытыл манын ойлат гынат, мемнан кугурак ийготан кувай-влак карт улам манше дечат сайынрак палат улмаш», - каласыш Наталья Альбертовна. Йоча-влак марий ялыштат изинек рушла ойлен кушмо нерген эре ойлена, но нимом огына ыште.

Кушто тыгай паша сай шындалтын, тушто йочасадыштат, школыштат, ача-ава-влак денат кыл пеҥгыде. Куштылго огыл, но ышташ лиеш да кӱлеш. Тыгай иктешлымаш лектеш Н.А. Николаеван, тыгак Бирск район гычак вес туныктышын, Э.М. Иванован паша опытышт нерген ойлымыштым колыштмо деч вара.

Икымше марий погынын программыже кумда да шуко йодышым авалтыше лийын. Бирскыште 15 сентябрьыште эртыше конференцийын ты секцийыштыже историй ден культурым лончылымо темым тарватыме огыл манаш гын (Тӱҥ шотышто марий йылмым туныктышо-влакын семинарышт семын эртен.), пӱтынек чын огеш лий. Тиде чырым Чорай гимназийын историйым туныктышыжо Е.М. Николкин кораҥдаш полшыш: Г. Кармазинын илыш-корныжо, тымарте палыдыме тат-влак нерген оҥайын каласкалыш, марий ученыйын данле пашажым почын ончыктыш. Конференцийын пленарный ужашыштыже БГУ-н Бирск оласе филиалжын историйым туныктышыжо, историй наука кандидат-влак И.С. Гареев, Р.Н. Мусалимов келге содержаниян докладышт дене палымым ыштышт. Игорь Сайпанович Икымше марий съездлан негызым пыштыше марий-влак (В. Васильев, Г. Кармазин, иза-шольо Мендияровмыт да моло) нерген радамлен ойлыш, марий калыкын ончыкылык илышыжым чоҥымаште нунын исторический рольыштым почын ончыктыш. А Рияз Ниязович Кугу Октябрь революций деч вара элыштына федеративный кугыжанышлан негызым пыштымаште марий да башкир-влакын рольышт нерген исторический материал-влакым уэмдаш полшышо источник-влаклан эҥертен палдарыш. Мыйын шонымаште, кугезына-влакын 105 ий ончыч саманым вашталташ полшымо пашашт, тыгай поян да оҥай исторический событий-влак нерген ик тунемме заведенийын конференц-залыштыже погынымо годым ойлымо дене серлагыман огыл, а идалык мучко Икымше марий погынлан пӧлеклыме мероприятий-влакым марий школлаште, эсогыл йочасадлаште (Вуйлатыше да воспитательже-влаклан!) эртарыман ыле. 

Туныктышо-влакын секцийыштышт пашам ыштымашке пӧртылына. Мутат уке, кызытсе туныктымаш процесс, ФГОС, урокым планироватлыме, шочмо йылмым тунеммым шыгыремден толмо нерген пӱсӧ йодышлам лончыленыт. Но тидым, Икымше марий съездым 105 ий ожно эртарыме амал дене ӱжмым вучыдеак, туныктышо-влаклан пырля чумырген каҥашаш нигӧ чаракым ок ыште докан. Чӱчкыдынракат погынен кертыт, шочмо йылмым туныктымо шотышто федеральный программым вашталтен огыт керт гынат, икте-весыштын паша опытышт дене палыме лияш пеш сай йӧн лиеш ыле. Кажне районышто методический ушемышт уло, республикысе Марий туныктышо-влакын ассоциацийыштымат ыштыме нерген колынам ыле. Ыштеныт гын, молан пашаште вашлиялтше йодыш-влакым виктарен колташ кучылташ огыл? Але иктаж мессенджерыште почмо тӱшкам ассоциацийлан шотлат? Но эн тӱҥжӧ теве кушто шылын кодеш: тыгай изи аудиторийыште шке тӱшкаште гына «парым лукмаш» нимогай пайдам ок кондо. Кузе кажне гана, погынен, эре ик проблемымак тарватен кутырат, тугак кодеш. Тыште ни кӱшыл тӧра-влак, ни моло специалист-влак колышт огыт шинче. Проблемым решатлаш шонет гын, нунымат ӱжман але нунын улмо аудиторийыште ойлыман. Мемнан, марий-влакын, пашаште гына огыл, илышыштынак эше ик экшык уло. Погынат, кутырат да шаланат. Могай йодыш-влакым лончылымо шотышто пунчалым луктыт гынат, кагазеш веле кодеш. Резолюций семын, 105 ий ожно мемнан кугезына-влак ыштыме гай, нигушко йодмашым огыт колто, нигӧ тидын нерген огеш пале. Тугеже молан погыныман?

Школышто шочмо йылмым туныктымо шотышто каҥашымаш пеш пайдалын эртыш. Э.В. Александров 5-6 класслаште марий йылмым туныктымо у учебник-влакым конден ыле. Юмылан тау, тынар ий марий йылмым туныктышо-влакын йодмыштым шуктен, мемнан республикыште тидлан оксам муыныт, заказым ыштеныт, да Марий Элыште савыктеныт. Но теве книгам кидыш налмек, Тынбай школын марий йылмым туныктышыжо Н.П. Минаева вигак йодышым пуыш: тунаре шуко мутым марлаҥдыме, кӧ, кузе да кушеч нуным шонен луктын? Кузе умылаш? Учебник мучаште кеч мутер семын кажне мутшо мом ончыктымым савыктышт ыле. Палыме марла мут денат изинек кутырымым чарнен толыт, а тыгай мут-влак дене кузе марий йылмылан шӱмаҥдыман? Надежда Павловна кокымшо йодышымат тарватыш: у учебник дене туныкташ программыжат лийшаш. Молан уке, кузе туддеч посна туныктыман? А умбакыже, 7-8 класслаште адак тошто программыш пӧртылман мо?

Чынак, оҥай сӱрет. Марий яллаште йоча-влак йочасадыште, школышто, уремыште веле огыл, суртыштат ача-ава дене рушла кутыраш тӱҥалыныт. Марий Элысе школлаште улыжат 10 процент икшыве веле марий йылмым шочмо йылме семын тунемеш. А тымарте кучылтмо мут-влакым искусственно марлаҥдымаш кушко шукта? Туныктышо-влакын тиде йодышышт вашмут деч посна кодо…

Ынде кусарыме шотышто. Тиде куштылго паша огыл, но… Мучашлан адак 15 ий ончычсым шарналтышым. 2007 ийыште Икымше марий погынын йыргешке лӱмгечыжым кок республикысе правительство-влак кӱкшытыштӧ пеш кугун эртарышт. Бирскыштак, тиде аудиторийыштак. Но тидын нерген огыл ойлынем. Мероприятий кузе эртыме нерген газетын тунамсе номерыштыже возенна, но тушто ик чыр кодын, 15 ий эртымеке, тудымат кораҥдыман дыр. Тунам БГУ-н Бирскысе филиалжын пырдыжешыже пижыктышаш шарнымаш оҥам ончылгоч ямдылыме ыле. Текстым рушла гыч марлаш кусараш мемнан республикысе правительство гыч Йошкар-Олаш колтеныт. Тушечын  вашмутым налмек, шарнымаш оҥам ыштыме деч ончыч мылам мемнан правительствын еҥже В.В. Латыпова йыҥгыртыш да кусарыме текстым ончалаш йодо, «Ала-можо ок келше гай чучеш», - мане. Ончальым. Кусарыме ойсавыртыш мыйымат ӧрыктарыш. Валентина Владимировна уэшын кусарен колташ йодо. Тыге исторический зданийын пырдыжыштыже кечыше шарнымаш оҥам почмашке меат, «Чолман» газет редакций, надырнам пыштенна… Марий йылме, мутер, туныктымаш, кутырымаш… Туныктышо-влак, тидын верч йӱлен шогышо моло лудшо-влак дечат шонымашдам вучен кодына. А  марлаҥдыме мут-влак шотышто моло историй-влакат улыт, мемнан деч Марий Элыште кусарыме текстым уэшын тӧрлаш йодмат лийын, поснак политический содержанияным. Но тидын нерген вес гана…

Бирск - Нефтекамск.