Ом шорт, ом чамане…

Мыят колыштнем, манат? Сечас-сечас, пагалымем-шергаканем. Тевак воктекет лишемам, шыматем. Тупла-тупла эҥертен шинчына. Купайкем веле кудашам, адак пондашем шерырдалам. Воштончышыш ончалын, шкемым тӧрлатен наламат, пыртак рвезештмемла чучын колта. Шоҥгемам такшым. Тений Ӱярнялан шымле вич ийым вет темем. А тый мый дечем самырыкрак улат. Ондакше, ойлыманат огыл, ош мотор, шыма да йытыра ыльыч. Могай шокшым тунам тый дечет шижынам: ныжылгым, шӱм-чоным лыпландарышым. А киндет, мелнат, перемечет могай вужга лийыныт! Шӧртньӧ гай мыланем тый улат. Шӧртньӧ дене таҥастараш шотлан ок тол да… Мом ыштет, эн сай, эн шерге манмынам тыге ойлаш тунемынна. Суапет лыҥак да кугуак. Чылажымат шыпак да лийжак манын шуктен шогенат. Мыняр гана мыйым осал чер деч утарен кодышыч. Тунам, самырыкем годым, тауштен пелешташат шотем лийын огыл. Туге гынат, ӧпкелалтде, мыйым шке декет лишемденат. Йӱдрӱдыштӧ ий сӱвӧ гай кылмыше пӧртыл пурымем годымат шокшо помышышкет пурташ тоштынат. 

Мом ыштет, мыланна, векат, туге пӱралтын: мый ӱмырем мучко оргамакла мланде ден кава коклаште тӧргенам, а тый пӧрткӧргыштӧ шокшым, ласкалыкым кучен шогенат. Кызыт тыйын ончылно, сукалтен шинчын, таум каласышаш улам. 

Самырыкет годым языканак ыльыч, маннет гын, йоҥылыш лият: мый чыла рашемден пуаш ямде улам. Умыло, ӱдырамаш-влакым йӧратыме деч утларакше чаманенам. Чаманенам да арален налмем шуын пелашыштын, йӱын пӧртылын, чориктарымышт деч, торжа койышышт, шомакышт деч… Чаманенам тулыкеш кодшо ӱдырамашым, ондалалтше ӱдырым. Кугу-кугу шӱман пӧръеҥ лиям гын, шоненам, кажныштлан шӱмемын ужашыжым катен пуэм, пиаланым ыштем ыле. Чын, чаманымаш кокланже йӧратымаш мартеат кушкын. Но мый нуным, товат, сымыстараш шонен омыл. Вет ик айдеме чыла пиалдымым пиаланым ыштен ок сеҥе. 

Шарнет, йӱдрӱдыштӧ пӧртыл пурымем еда авам вурсен налеш ыле, а тый шып колышт шогенат. Ондак ача, вара ава колен колтышт. Ме тый денет коктын кодна. Чонлан неле-йӧсӧ лийме годым могырет пелен лыпланенам. 

Палетыс, рвезем годым, ой, могай качымарий ыльым. Тый ош мотор, а мый эшеат моторрак. Ловыкалт шогышо шем ӱпан, пӱркытын гай писе шинчан, а кап-кылемже - шӱдыр гай йытыра. Кушталтен колтем, муралтен пуэм - иканаште лу ӱдыр келгын шӱлалтен. Шем моторжо шем мотор да эше могай гармоньчыжо ыльым. Куштен-мурен чарнем да музикан пошым шупшыл колтем, чонеш иланыше у семем йоҥгалтарен пуэм. Тунам кугызашт помышто мален кийыше вате-влакшынат, помыжалтын, чонышт выр-выр тарванен дыр?

Ты тӱняшке толынат гын, йӧратыде илаш лиеш мо? Эсогыл витле ийым темымекем, латкандаш ияш качымарийла шӱмешем йӧратымаш тул ылыже. Шке таҥашем деке эше нимат огыл ыле. Коло ныл ияш нарашта ӱдыр - кок пачаш самырык деке. Мый тунам колхоз автобус дене ыштенам. Художественный самодеятельность коллективым ик ял гыч весыш шупшыктенам. Нунын коклаште шыжым гына школыш пашаш толшо самырык туныктышо ӱдырат лийын. Ой! Кушташ могай мастар ыле, чылт артистла кертын. Шуко гана ужынам гынат, садак залыш ончаш пурен шичде чытен омыл. Иканаже ончыл радамышке логалынамат, эсогыл шӱлалтымыжым шижынам.

Концерт деч вара, шкенан ялыш пӧртылмек, ала-кузе пырля ошкылаш логале. Тудо, ӧрын шогыде, мыйым кидпӱан гыч шкак нале да таҥ ошкылаш тӱҥале.

- Кушан тыгай шочын-кушкында гын? - мыскара семын йодаш тоштым. 

- Могай «тыгай?» - самырык ӱдыр вашештыме олмеш ваштарешла йодышым веле кучыктыш. 

- Мотор да артист койышан. 

- Мый оласе интернатыште тунемын кушкынам. Тушто, палынеда гын, изи ньогам чылалан мастар лияш туныктат. Интернат деч вара туныктышылан тунемаш кайышым. Тунем пытарымек, теве ынде тыште, тендан ялыште, улам. 

- Тыгай мотор ӱдырын таҥжат уке вара?

- Палышда. Мотор манын аклымыланда тау, но тудын таҥже чынак лийын огыл. Йӧратымаш деч посна таҥ лиеш мо? 

- Тыге вет ӱмырымат илен эртараш лиеш. 

- Шоҥго ӱдыреш шинчен кодам, маннеда мо? 

- Мый тыге ом шоно. Тыгай моторлан таҥым муаш йӧсыжак лийшаш огыл, йӧратымашат толеш докан.

- Йӧратымаш толын. Тудо пеленемак ошкеда. 

Мый тӱҥмыла лийын шогальым. 

- Ида ӧр, тиде чынак те улыда. 

- Мый тендан деч кок пачаш кугу ийготан улам. Ӱпемат, ужыда, кузе сурештын. 

- Йӧратымаш ийготым ок ончо. Могай улыда, тугаяк чонемлан келшенда гын, мом ыштем?

Теве тыгайрак шӱм вургыжмаш паша лийын кайыш витле ияшем годым. Палет, южгунамже «йӧратем» манын чон почын пелештымышт денак шӱмеш икте-весе деке шупшшо тул ылыж кертын. Кенета мыят тудым пӧръеҥ шинча дене аклен ончаш тӱҥальым, но шкалан волям пуаш тоштын омыл. Семынем шкемым вурсенам, намысленам. Чынжымак, кок пачаш кугу ийготан пӧръеҥ ден нарашта ӱдыр коклаште йӧратымаш тул ылыж кертме нерген шонаш правамат укела чучын. 

Тугеже тый тудым йӧратен отыл, маннет?

Ойгыжат туштак шол. Мыят уш кайышашла йӧратен шынденам. Йӧратенам гынат, чон йӱлымем почаш тоштын омыл. Эшежым ӱдыр кумылым руалмыла волтенам. Ик вашлиймаште мый тудлан лӱмын «Ом йӧрате» манын каласенам. Тыгайым колын, ӱдырем савырналтыш да кораҥын куржо. Куржшыла, вуйысо шовычшо мунчалтен камвоч кодмымат ыш шиж. Шкемын шӱмем тевак пудештеш, шоненам. Иктаж орадым ыштен ынже кудалте манын лӱдынамат. Камвоч кодшо шовычшым, нӧлталын, оҥ пеленем пызыральым. Шовычым огыл, пуйто озажым шкенжым ӧндальым. Пӧртылташ, ӱдырын кидыш кучыкташ манын, почешыже куржым. Но тудо пачер омсажым ыш поч. Шкет самырык-влак тунам школ пӧртыштӧ иленыт.

Тиддеч вара нигузе вашлийын кертын огынал. Мый дечем кораҥ кошташ тӱҥале. А вес тунемме ийлан тора кундемысе школыш кусаралте. Шовычшым алят аралем. Алят тудын пушыжым шижам. Ӱдыр ончылно, можыч, ик титакем уло: тудын йӧратымашыжым шӱкалынам. Кызыт мартеат иктым ом пале: тунам чын але йоҥылыш ыштенам. Но, шонем, йӧратымаш дене орланышым шылталаш сулык.

Шӱм вургыж илыме тӱняштем ӱдыр-шамыч огыл, а мариян вате-влак утларак лийыныт. Тый, конешне, тидым от пале, мыйын икымше йӧратымашемат - мариян ӱдырамаш. Тунам улыжат латик ияш лийынам. Ӱдырамаш мыланем пӱтынек келшен: тӱжвал тӱсшӧ денат, кӧргӧ чонжо денат. Лӱмжат сӧрале ыле: Лилия. Гармонемын семже почеш муралтен колта гын… Икымше йӧратымаш тул ылыжме кечым тачат раш шарнем. Кеҥеж, шудым погымо пагыт ыле. Йӱр толшашым ужын, пеш содор пашам мучашлынена. Ме, изи рвезе-шамыч, имне дене кукшу шудым каван воктек шупшыктенна. 

Черетан каваным нӧлтен веле шуктышна, йӱр ложге оптале. Имне ӱмбач тӧрштен, шудо каваным кӧргынчын, шылын шична. Лилия тошкышо ыле. Каваным кошартымек, мунчалтен волен да вик мемнан шинчыме рожыш логалын. Шеҥын, ала-кузе мыйын воктекем пызнен шинче. Пызнен шинче да каҥга капемым пеҥгыдын-пеҥгыдын ӧндале. Ночко чурием гыч пачаш-пачаш шупшале. Нӧрышӧ платьыж вошт кенета тул гай ырыктыше могыржым шижым. Шкежат чыташ лийдымын ырен кайышым. Лилиян ӧндал шупшалмекше, чонемлан тугай куштылгын, кап-кылыштем тунар вий-куатым шижмемла чучо. Пеле пычкемыш шудо каван пундаш шийын-шӧртньын волгалт кодо. Ушышкем волгенчыла лачак ик ой тӱкныш: «Йӱржӧ кужунрак, уке, эрлат, кумыштат ложгыжо. Мый Лилиян ӧндалтышыштыже эре тыгела шинчышаш ыле». 

Тиде ӱдырамаш мыйын ӱмырыштем узьмак ден тамыкыш савырныш. Латшым ияш лиймекем, йӧратымашем нерген тудлан чонем почде шым чыте.

Вараракше, марийжын кид йымалне индыралт илымыжым пален налмекем, йӧратымаш ден чаманымаш иктышке варналтыч. Лилия еш илышыжын торжалыкше нерген еҥ ӱмбаке лукташ тоштын огыл, марийже деч лӱдын илен. Ватыжын мотор да йомартле койышан улмыжланак, манмыла, капка меҥгыланат ушкалаш ямде лийын. А вот мый декем ушкалаш тептерже ситен огыл. Пелашыж дене таҥастарымаште, путырак ньогала чучынам дыр. Лилия ден мыйын коклаште ойыртем содык латныл ий. Лилия ончылно почылтмекем, ондак ала-кузе ӱшаныде шинчашкем ончале. Вара веле шӱмешкыш. Куанжымат-ойгыжымат  лач мыланем ойлаш тоштын. А мый тудым мыняре чаманенам, тунаре утларак йӧратенам. «Тыяк веле куанем, тыяк веле чон ласкаҥдышем; тиде ош тӱняште тый улатат, илем, - манын шымата ыле. - Тый дечет ик икшывым ыштемат, уло илышем тудлан пӧлеклем». «А мыйже?» - кенета лӱдын йодым. «Тый мый дечем ятырлан самырык улат. Уло илышет ончылно. Эше пиалан лият. А мый марием деч садак ойырлен ом керт, тыланет еҥгавате шотешат илаш ом тошт», - мане.

Лилия чынжымак азам ыштыш. Исыр марийже гына нимат ыш тогдае, шкенжынланак шотлыш. Ватыжымат ушкален кырымыжым чарныш. Южгодым от пале, айдемылан мо ок ситат, орадылана?

Мыйын гына илышем тамыкыш савырныш: Лилия деч моло нигӧ кӱлын огыл… Туге гынат, эртыше илышемым шарналтен, ом шорт, шкемымат ом чамане. Мо пӱралтын, тудым ужынам, кузе пӱралтын, туге иленам. Кужу ӱмыр корныштем ӱдырамаш-влакым шуко вашлийынам. Нуно йӧратеныт, мыят йӧратенам, но шӱмем ӱмыр пелашлан иктыжымат ойырен ыш керт: ушем дене нуным эре Лилия дене таҥастаренам. 

Эртыше илышем нерген лач тыланет каласкален кертам, пагалымем. Тый койдаренат от воштыл, шылталашат от тӱҥал. Тый мыйын эн ӱшанле йолташем улат. А каласкалышашем, ой, кунаре шуко але… Ну, йӧра, тачеш сита. Сечасак пум пуртем, куэ кумыж дене ылыжтен колтем. Тыйын помышыштет куэ пу туге моторын йӱлаш тӱҥалеш, ах! Шоҥгемына-а, тевыс… А мый тыланет колымешкем тауштен илаш тӱҥалам: тый мыйым пукшенат, ырыктенат, пӧрткӧргыштӧ ласкалыкым шаренат. Лум кая, шошо толеш. Лилиямын шӱгар ӱмбакше кошташ, тудын дене кутыралтен шинчаш тӱҥалам. А тый от ӧпкеле вет? Уке? Тыгак шонышым. Мыйым кеч-кунамат умылен моштенат, тау, ош мотор коҥгам.