Шочмо мландын да йылмын вийышт

Амирхан - татарла йоҥга гынат, марий еҥын лӱмжӧ. Пошкырт велыште марий ешлаште чӱчкыдынак верысе калык лӱмым колаш лиеш. Можыч, ойыркалаш ынышт тошт манын, ача-ава икшывыштлан тӱп калыкысе лӱмым пуат. Можыч, лӱм чоныштлан келша, да тыге лӱмдат. 

Амирхан, шым классым тунем лектын, ял гыч туге лектын каен. Ремесленный училищыште тунемын. Целина нерген ойлымо пылышыжлан солнымек, трактор дене пашам ышташ шинчымашым поген. 

Тунем лекмек, шке кумылын целинам савыраш Казахстаныш кудалын. Тушечынак армийыш налыныт. Танковый войскаште служитлен. Армий деч вара целинашкак пӧртылын. Пашаште вуйым шупшдымо лийын. Тыршен ыштымыже костюмысо наградыже-влак гочат коеш. Амирхан ешым чумыраш вашкен огыл. Тиде сомылым эре ончыкырак шӱкалын, варалан коден. 

Элыштына БАМ-ым чоҥымо нерген увер шарла. Кугу стройко. Лӱмжак могай - Байкало-Амурский магистраль. Адакшым - молодежный. Молодежный гын, тугеже - комсомольский. Тудо жаплан Амирхан ийгот дене комсомол радам гыч лекше лийын. Туге гынат кугу стройкыш каяш адак шке кумылын тарванен. 

БАМ нерген куштылгын да моторын муреныт гынат, пашаже муро дене таҥастараш лийдымын неле лийын. Но илыш апшаткудеш Амирхан гай шуаралтше еҥ-влак шукын лийыныт. Нуно чыла чытеныт - да БАМ чоҥалтын. 

Амирханын илышыштыжат вашталтыш-влак лийыныт. Шке участкыштыже поварлан ыштыше руш ӱдыр дене ушна. Пелашыже, Тоня, Амирханым, шке йылмыжлан келыштарен, Саша манаш тӱҥалеш. Поче-поче кок эрге шочыт. Икшывыже-влакынат, Игорь ден Михаилын, ачалӱмышт Александровичыш савырна. Икманаш, икшыве-шамыч ачаштын чын лӱмжым палыде кушкыт. Кызыт гына нӧлтымӧ поселкышто шке илеман лийыт. 

Амирхан шочмо аваж воктеч кузе лектын каен, марла шомакым тетла колын огыл. Марий еҥ-влакышт целинаштат, БАМ-ым чоҥымаштат лийыныт дыр. Но шочмо калыкшын икшывыже-влакым Амирхан нигуштат вашлийын огыл, марла шомакымат колын огыл. Ешыште, мутат уке, рушла гына мутланыме. Шочмо велыш ик ганат пӧртыл савырныде илен да пӧртыл савырнаш шоналтенат огыл. Векат, могай-гынат амал лийын. Амал лийын гынат, тидын нерген нигӧлан вуйушым пудыратен шонаш. Шочмо ялыштыже гын ала-кунам ала-могай Амирхан йоча шочмо да тудын ош тӱняште кызытат илен кертмыж шотышто шукертак монденыт. 

Амирхан марла шомак-влакым омыштыжо гына колын. Омыштыжо гына я аваж дене, я изи годсо йолташ рвезыже-влак дене марла мутланен. А тудын могай калык гыч улмыжым нигуштат нигӧат йодын огыл. Тиде национальный республиклаште кӧ улметым пален налаш вашкат. Пален налмекышт, ӱмбакет кӱшычын але ӱлычын ончаш тӱҥалыт. 

Амирханын кок эргыже, кугу лийын, ешым чумырат. Но БАМ кундемысе гай поселкышто илаш иктыжат огеш кӧнӧ. Самырык-влаклан кугу олам пу, эше чыла шотыштат йӧнан пачерым кучыкто. Игорь Новосибирскыш илаш кусна, Михаил - Томскыш. 

Совет элым кошартымек, ожно кугешнен мурымо БАМ-ым мыскылтыш шомакыш савыраш тӧчышӧ-влакат лектыч. Тусо поселко ден олалашкат неле илыш толеш. Поселкеш кодшо ача-аван пӱрымашышт эрге-влакым содыки тургыжландарен. Изирак эргышт, Михаилышт, бизнес сомылым шуктат, ик пӧлеман пачерым налаш оксам ситарен. Тушко ача-аважым илаш кусарен. 

Амирхан нерген каласаш гын, тудын илыш йыжыҥжым кок ужашлан, можыч, кумытланат шелаш кӱлеш. Эн весела, эн йомартле, эн виян улмо жап - тиде качымарий годсо пагытше. Кокымшыжо - ешаҥме жап. Тунам веселитлыме да йомартланыме койыш ӧрдыжкӧ кораҥыт. Пашаште чот нойымо, мӧҥгыштӧ сай пелаш да икшыве-влак ончылно пеҥгыде койышан ача лияш кӱлын. Тӱҥ оза койышым коймо годым шагал мутланаш, но шуко тыршаш логалеш. Пелашыже Амирханым тыгай улмыжланак аклен да пагален.

А кумшо ужашыже кӧргыштыжӧ гына палдарен да, Амирханлан ласкан илаш пуыде, эре лӱшкен. Лӱшкен тудо целинаште тыршымыж годымат, БАМ-ым чоҥымо жапыштат, пелашыж дене коктын Томскыш илаш куснымекыштат. Но Амирхан чонысо пудыранчыкшым нигушто нигӧлан почаш тоштын огыл. Чотак йӧсын чучын гын, пӱйым пурлын, шып коштын. Лишыл еҥже-влакат умылаш тӧчымӧ амал дене чонышкыжо шӱшкылтын огытыл. Мӧҥгешла, Амирханын шып коштмыжым чын пӧръеҥ койыш семын акленыт. 

Вучыдымын пелашыже, Тоняже, ты тӱням коден каен. Ялыште кушшо, пӱртӱс воктен илен тунемше ӱдырамашлан кугу оласе илыш чонжым каньысырештен дыр. Амирхан, пелашыж деч кодын, эше латик идалыкым ила. Тудат вес тӱняш каяш лишемме жапым шижеш. Шоналташ гын, айдемылан шымле ик ий кужу ӱмыргорнак огыл. Но Амирханын кеч-куштат шкем чаманыде тыршымыжым шоналтетат, кузе эше тыгай ӱмырым илен кертын манын ӧрмалгет.

Амирхан шижеш: ош тӱня тетла тудын огыл. Пытартыш кечыжым гына ок пале, кунам? Индыралт-йӧсланен, алже кодын огыл. Теве тудо - кӧргыштӧ кунамсек лӱшкышӧ, ласкалыкым эре  печкалтарен шогышо вий - кап мучко шарла, Амирханын ӱнаржым лунчырта. 

Пачерышкыже черет дене ончаш коштшо эргыжат, шешкыжат йӧсланат: ачашт ны илыше, ны колышо огыл. 

- Могай вий тый улат? Молан мыйым кучет ты тӱняште?! - Амирхан чон йӱкын пелешта да ончыланже ныжыл-кына тӱсан кава сӱретлалтмым ужеш. Шоҥгыеҥ нойышо черле ушыж дене пешак шарнаш тӧча: тыгай тӱс ондак кушто койын? 

Кастене пелашыжым алмашташ толшо эргыжлан каласыме адресше почеш наҥгаен кодаш кӱшта.

- Молан лач тушко? - Михаил ӧрын йодеш.

- Лач тушто - мыйын шочмо ялем, садлан, - кӱчыкын йоҥгалтеш ачан вашмутшо. 

Михаилын машинаже чыла могырымат йӧнан. Кеч шинчен, ноет гын, кеч возын кудал. Пич чучеш гын, кондиционерым чӱктӧ. 

Кужу корнышто ноен улнымо олмеш Амирхан, жапын-жапын кынел шинчын, окна вошт пӱртӱсым эскерен. Шочмо кундемже дек лишемшаш велеш, каналташ изишланат вочде, тугак йыр ончыштеш. Эргыже ачан районышкыжо, вара ялышкыже корным йодаш чарналташ тӧчен гын, Амирхан кушко кудалаш кӱлмым кажне ганажат шкак умылтарен. Тиде корно дене шкежат лач ик гана, ял гыч лектын кайымыж годым, эртен. Тудыжат ала-кунамак, йоча годым, лийын. Но кӧргӧ гыч ала-могай шижмаш кушкыла савырнышашым, кушкыла кудалшашым пуйто ойленак шоген.

Ик кечын ялыштына Амирхан пӧртылын манме шоктыш. Кӧ тугай Амирхан - вуйышто вигак йодыш шочо. «Пӧртылын» маныт гын, тугеже тиде айдеме чынжымак мемнан ялын лийшаш. 

Амирханын лишыл родо-тукымжо кодын огыл. Йодыштын-йодыштын, укш мучаш родыжым верештеш. Тудыжо Амирхан ден эргыжым, чынак, лишыл еҥже семынак вашлиеш. Сийым пога, пукша, йӱкта, пушкыдо тӧшакыш канаш пышта. 

Эргын - паша. Ача пелен кужун шоген ок керт. Михаилжым Амирхан мӧҥгыш колтыш. Эрге ужын: ача оласыла илымаш ден колымаш коклаште огыл. Йол ӱмбалне кыртменак шогаш тӧча. 

- Кай, кай мӧҥгеш. Кӱлеш лият гын, телефонышкет йыҥгыртем, - мане шоҥго. 

Тояш эҥертен, Амирхан эн ончычак Изеҥер дек ошкыльо. Эҥернан серже турат, вӱд воктекшак волаш тоштын огыл. А вот йогын йӱкшым, серешыже шинчын, келанен колыштын. Вара памаш воктен лийын. 

Амирхан шогалме суртыш мутланен шинчаш илалшырак гыч иктын-коктын мияш тӱҥальыч. Мыят пеленышт ошкыльым, содыки палыме шуэш, тынар ийым айдеме кушто йомын коштын.

- Тый кӧ лият вара? - саламлалтмекем йодо шоҥгыеҥ.

Мый каласышым. 

- А-а, - шыргыжалмыла лие коча, - мыйын ял гыч лектын кайымем годым тый ош тӱняштыжат эше лийын отыл. 

Амирхан кажныж дене марла пелештен саламлалте. Мутланашат марлак тӱҥале. Лачак шомакше-влак шуйналтынрак да тутыненрак каласымыла шоктышт. 

Кушто илен коштмыж нерген ойлымыжым кӱшнӧ палдарышым. Но колыштшо-влаклан тынар ийым молан пӧртылде илымыжымат палаш оҥай. Могай ӧпкелан але кугешнымашлан кӧра шочмо кундемышкыже корным монден? 

- Уке, могай кугешнымашлан кӧра лийын кертеш? Ӧпке, ӧпке шӱмыштем кугу кӱ семын киен. Но тиде ӧпке ялем декат, пошкудем-влак декат виктаралтше лийын огыл. Чылажат авамлан кӧра савырныш, - шоҥго тыге манят, шыпланыш. Меат, колыштшо-влак, туртын шична. - Шке ачам мыйын сареш колен. Латик ияшем годым авам кокымшо гана татар аулыш марлан лекте. Суаслан. Авам мотор, кид-йоллан чулым ӱдырамаш ыле. Ме тыште, шочмо ялыштына, коктын гына иленна. Ача могырымат, ава  велымат кова-кочана-влакым ом шарне. Ала лийыныт, ала лийынжат огытыл. 

Тыште эрыкыште кушкын тунемше йоча суасын суртыштыжо изи тарзыш савырнышым. Ача лийшем неле да шем пашам ыштыктен. Эре паша дене шогылтмемлан кӧра тунеммашемат начареште. Индырен ыштыктымыже шагал, «Ай, аҥыра чермыс!» але «Чермыс иге!» манын мыскылен. Мыскылен каралеш да шӱштӧ солаж дене витарен лупшалеш. Мо шарнем, кидыштыже эре шӱштӧ сола лийын. Мылам гына огыл, авамланат логалтен. 

Кас еда леве вӱдеш йолжым мушкыктен. Авам, мыйым арален, ик ганат ик шомакымат пелештен огыл - теве кушто ӧпкен иланаш тӱҥалме татше. Суасын тышке-тушко кайымыж годым мый авамым шочмо ялышкына, шке суртышкына пӧртылаш эре ӱжынам. Ава шып, тугеже мыйын оем дене кӧнен огыл. Чарныде, мӧҥгӧ ӱжын йыгылымемлан варарак торжан пелешташ тӱҥале. Мый шкетын суртышкына куржаш шонен пыштышым. Тунам кудымшо классыште тунемынам. Неле годым ӱшанле эҥертыш семын ушыштем эре шочмо ялысе суртна кончен. Но шонымем ыш шукталт: ача лийшем пӧртнам ужален колтыш. Ава йӱкымат ыш лук - тидат мыйым шыдештарыш. Аралтышым чыла могырымат йомдарымемла чучо. 

Шым класс деч вара кузе-гынат ӧрдыжкӧ лектын каяш шонен пыштышым. Ава ден ача лийшем деч корнылык оксам йодын ончышым. Нуно коктынат тавадаҥ ваштареш лийыч. Суас, мутат уке, мыйым йомдарен, тарзыжым йомдара. Ава, ом пале, можыч, ача лийшемлан гына йӧраш тӧчен. Ала шке шотшо дене тудым йӧратен?

Сентябрь вашеш йӱдым ик ӱмбал вургем дене суртышт гыч куржым. Йоча приемникыш логалмем шужен, кылмен колымо деч утарен кодыш. Тушечын ремесленный училищыш колтышт. Ава ден ача лийшемлан ик серышымат шым возо, кушто улмемым палдарымем шуын огыл. 

…Авамын капшым кушан тоеныт, ом пале.

- Аватым, Амыркан, суас аул шӱгарлаш тойымо, - эн илалше Гӱлбика кока каласыш.

- Кузе? Марий ӱдырамашым - татар шӱгарлаш? 

- Туге-е, - шуйдарен пелештыш Гӱлбика куванай, - суас-влак йот калыкын еҥжым шке шӱгарлашкышт огыт пурто. Но ават ачат лийше дене илыме жапыште нунын верашке куснен, сандене, колымекше, суас шӱгарлаште кияш тичмаш праван лийын. 

- Но мый авам дене тыште, шочмо ялыштына, илыме жапым эре порын шарнен иленам. Тендамат, тендан деч вес тӱняш кайыше пошкудына-влакымат куатым пуэн шогышо вий семын чоныштем кученам. Шочмо йылмына дене мутланал колтымым колмем кузе шуын, те огыда пале, пошкудем-влак. Тораште илыме годым шочмо йылме, шочмо мланде йӱмӧ, кочмо шумо дене тӧр шижалтыт. Тазалыкем лунчыргышо, ты тӱням коден каяшем жап шуын. Иленат, коленат кертде, мыняре маитлалтым. Чонем тулла йӱлен, шӱмем вургыжын, верыштем киен кертшаш гай чучын огыл. Тунам шинча ончылнем мемнан ял ӱмбалсе кавана сӱретлалте. Умылышым: шочмо йылмем дене пелештал колтымым колде, пошкудем-влак, тендам ужде, ял ӱмбалсе каванам ончалде, ош тӱня шкеж деч садак ок мучыштаре. Эргым мут колыштшан - тевыс, конден кодыш. Шочмо мландышкем волен шогальымат, чонем тунамак лыпланыш.

Амирханын каласкалымыжым колышт шинчышемла, иктылан ӧрым: витле ий утла айдеме марла мутланен огыл, марла шомакым колде илен, а шочмо йылмыжым монден огыл. 

- Ава шӧр дене иланыше йылмым кузе мондет? - вашештыш шоҥгыеҥ.

Кас тымык волымек, Амирхан родыжын олмапу йымакше лектын шинчеда. Сай жапыште, шӱшпык юарлыме пагытыште, пӧртылын коча. Эр ӱжара волгалташ тӱҥалмеш, шокшо одеялеш вӱдылалтын, шӱшпык семым келанен колыштеш. А кечывалым пошкудо кокла гыч адак кӧ-гынат мутланаш толын кая. 

Кумшо арняште Амирхан кок эргыжымат ӱжын йыҥгыртыш. Толмекышт, озавате мончаш олтыш, ӱстел сийым погыш. Сомылышт деч ярсымек, пошкудо-влакат пурышт. 

Амирхан мончаш изирак эргыжын полшымо дене эрнен лекте. Вара чыланат ӱстел йыр шинчыч. Амирхан ял калыкшылан, родыжын ешыжлан поро сугыньым тыланен ойлыш. Эргыже-влакым ончалын, йодымал пелештыш:

- Игорь, Михаил, вожда тиде ял гыч тӱҥалеш - тидым ида мондо. Те йол ӱмбалне пеҥгыдын шогеда, сандене родыланна шокшо пӧртышкыжӧ пуртымыжлан, кинде-шинчалжым чаманыдымыжлан кертмыда семын полшен шогыза. Пошкудо-влакнан поро кумылыштым шарнен илыза. 

Вара Амирхан коча олмапу йымак олымбалым шындаш йодо. Тояш эҥертен, шкак ошкеден лекте. Олымбал шартыш ӱмбак эплын шуйналт возо. 

- Мый пыртак шӱшпык шӱшкымым колышт кийынем, - мане эргыже-влаклан. Воктечше чылаштым кораҥаш йодо.

Шӱшпык шӱшкымӧ семеш Амирхан коча вес тӱняшкыже каенат колтен. Капшым шочмо ялнан шӱгарлаш тойышт.