4 ноябрь - калык-влакын икоян улмо кечышт: Тӱрлӧ калык кокласе келшымаш - поянлык

Кошка чод(ы)раште  

                           ик  пушеҥге -

Моторлык тушто шапалга.

Кумда тӱня тичмаш 

                           огеш лий

Марийын семже деч посна. 

(В. Абукаев-Эмгак).

* * *

Чолман сер гыч куштылго самолёт дене Урал курык могырышко чоҥештена. Шинча ончылнына шуко марий ял палдырна. Нуно татар, одо, пошкырт аул-влак коклаш верланеныт. Ожсо илыш марий калыкым шаргӱла шалатен. Верже дене ял-влак кашакын-кашакын шинчат, а коклан иктын-коктын койыт. 

(Г. Калитовын «Ава» ойлымашыж гыч).

* * * 

Елу ден Мику аркамбаке шуыч. Тышечын пошкудо ял копавундашысе гай тичмашнек сӱретлалте. Шопкер - татар аул. Микумытын Ломберъялышт деч кум меҥге ӧрдыжтӧ. Тушко пасу гоч коштыт. Марий ял да татар аул, кок пошкудо, ваш келшен, неле-йӧсӧ годым икте-весылан эҥертен илат.

Уремыш имньым ошкылтен пуртышт. Мику кок могырыш ӧрын ончыштеш. «Мемнан ялна гай огыл, йӧршын вестӱрлӧ», - шона семынже.

Чынак, татар-шамыч ожнысекак уланрак илен моштышо улыт. Пӧртыштат тырын-тӱрын кайыше огытыл. Чаткан, моторын койын шогат. Кажне окнаште ош пӱрдыш. Пӧрт ончылыштым йытыран ӱштын шындыме, ужар шудо атылана. Тыгак кажне пӧрт тура могай-гынат пушеҥге кушкеш: я куэ, я ломбо. Тополь гын шинчалан ок перне. Утыждене гӱжлышӧ пушеҥгым, очыни, огыт йӧрате.

Уремышт марий ялын гай аҥысыр огыл. Пӧрт-влакымат кӧжӧ пуртен, кӧжӧ уремыш луктын шындаш огыт толаше. Ик мучаш гыч ончалат гын, вияш, тӧр шуйнышо уремлан кӧра вес мучашыжым ужаш лиеш.

Елу аважын шӱдымӧ семын Моллаян ватын суртшым кычалаш лие. Пиалешышт, урем дене эртыше ӱдырамашым вашлийыч. Елун йодмылан саде вате татарла пеш раш умылтарен пуыш. Туныктен ойлымо почеш кайышт. Йоҥылыш лийде, кӱлеш сурт деке миен лектыч.

- Исанмесез, апа... - Елу, саламлалтын, кушеч толмыштым да кӧн ӱдыржӧ улмым ойлен пуыш.

Моллаян вате кок кидшым шаралтыш; татарла йырымалтен, Елум ӧндал нале.

- Палем-палем, ават дене ме сар годсекак тос улына, - мане.

Вара аважын, икшыве-влакын тазалыкышт шотыштат йодышт нале.

- Тазак улына, теве тидыже эн изи шольым, - Елу орваште шинчыше Микум ончыктыш.

- Э-э, балакайым, кугу лият? - Моллаян вате, марла пелештен, Мику деке лишеме, тупшо гыч топ-топ вӱчкалтыш. Елу ден коктын эре татарла мутланат, Микулан гын марла пелештыш. Акажын еҥ йылме дене тыге мастарын кутыралтен колтымым шольыжо кӧранен эскерыш.

Могай сомыл дене толмыштым Елу кӱчыкын умылтарен пуышат, пареҥге мешакшым рудыш.

Моллаян вате пареҥгым ниялтен ончыш, ала-мом шоналтен, икмагал шып шогыш.

- Очыни, налше еҥым кычал кошташ огына тӱҥал. Кодо пареҥгетым. Олмешыже ложашым мый шке пуэм, - мане татарла. - Аватше вара мынярым йодаш кӱштыш?

Елу каласыш.

- Ложаш пыштышашлык мешакет уло мо?

- Уло-уло! - Елу, куанен, пелен налме яндар мешакым шуялтыш.

Ӱдырамаш, кужун юватылде, ложаш мешакым чуланже гыч ӧндал лукто. Елу ӧрынат колтыш: каласымыж деч ятырлан шукырак оптен.

- Нелеш ида нал, шыдаҥ ложашнаже изиш веле кодын. Уржам темышым.

- Ой, тыге ойлыман мо? Мыланна уржа ложашыжат лач лиеш, - ала-мо семын куаныше Елу татар ватым ӧндалаш ямде. Пачаш-пачаш тауштен, каяш тарванаш сапкеремым кидышкыже нале.

- Э-э, тыге огыл, балакайлар, - ыштале ӱдырамаш. - Айста пӧртышкем. Таче кыстывийым ыштенам, пукшен колтем. Самоваремат шолын.

Елу «Пурен огына шого, йӱдеш кодына» манынат тӧчыш. Но поро кумылан озавате когыньыштым вӱденак пуртыш.

Мику тыгай пӧрткӧргым эше ужын огыл ыле. Чыла вере ару, йытыра. Йолчием дене нигӧ коштшо уке. Пӧртӧнчыл, пӧрткӧргӧ кӱварым ломыж дене нӱжен мушмо, ошын волгалт шинча. Тӧрзалаште пӱрдыш, ӱстембалнат шовыч. А самовар, чынак, гӱжлен шога.

Моллаян вате Елу ден Микум ӱстел коклаш пуртен шындыш. Кыдеж гыч кыстывиян кӱмыжым лукто. Когыляныштат чайым йоктарен шындыш: стаканеш огыл, чукыреш. Шкеже шунен-шунен пелештыш:

- Кочса, теммешкыда кочса. Чайым сакыр дене подылза.

Микулан юзо тӱняшке логалмыжла чучо. Мӱшкыр пеш шужен гынат, шкенжым тыматлын кучаш тырша. Теве кыстывий манмыжым кидыш шекланен нале. Пурлмо деч ончыч «Оҥай, тыгай кочкышымат ыштат улмаш» манын шоналтен ончале. А пурлын колтыш гын, кочкыш умшавомышеш пуйто шкеак шулыш. Мику кокыт деч коч кочкаш ыш тошт. Кочмо шумо кумылжым виешак сорлыклыш. «Еҥ ӱстелтӧрыштӧ мӱшкырым томырен шинчаш сӧрал огыл», - шоналтыш.

Чайжым гын йӱэшат ыле, но тыгай сӧрал атым пудыртен колтымо деч лӱдӧ, кучашат ыш тошт.

Мику марла, Елу татарла тауштен, ӱстел кокла гыч лектыч. Татар родышт дене шокшын чеверласышт. Ял корныш лекмекышт, Елун ушыш тыгай тогдайымаш кроп толын перныш: «Кыстывийым страпаяш йӧнышт уло гын, тугеже пареҥге деч посна огыт шинче. Тугеже мемнанжым чаманыме кумыллан кӧра гына шкеж дене кодыш? Раш, тыгай тыгыде пареҥгылан кӧ ложашым пуа ыле? Эй, юмыжат, вес калык ман, а кузе чаманен мошта, чонжо могай поро». 

(М. Илибаеван «Кугу тӱня - шыгыр тӱня» романже гыч).