«Йырым-йыр - илыш»

«Эбат, оласе-влак гай кояш тӧчен, пӱгырналынак таум ышта, кушташ тӱҥалеш. Салвика лектеш, адак кум мужыр шогалеш. Рвезе-влакым ончен, эсогыл лампе тулат кушта.

Икте-весе воктеч кораҥын эртен, кандырам пунымо гай пӧрдыт. Ӱдыр-влак, чылк ош чулка шулышыштым, у йондалыштым ончыктен, шыман гына, кышт-кошт тошкешт кушталыт, эрге-влак шоп-шоп тошкал колтат. Гармоньзо шокта-шоктат, кенета сем савыртышым тӱҥалеш, тунам тудо, «Э-эй, налыктыза!» манын, вуйжымат рӱзалтен колта.

Сем савыртыш - тывырдык - керек-кунамат куштымашым куштылемден колта. Кызытат тывырдыкыш шумеке, Унур Эбат кидыштыже кечыше лупшыж дене кемжым шоп перен колтыш да тывырдыкым эн ончыч тӱҥале. Пурла йолжо дене уло кертмын тошкале (керек-кудыжат шоналтыш дыр: «Кӱвароҥам туген ынже колто»), чӱчкалтен савырналтыш, кок йолжымат ужаш лийдыме наре вашке алмаштылын, гармонь сем почеш топыртаташ кыршыш. Тудын почеш моло эргат - южыжо шӱшкалтен, южыжо «Э-эх!» кычкыралын - тывырдыкыш куснышт, шодыр веле шокта. Ӱдыр-влак, шке корнышт гыч пулашыдеак, чевер урвалтыштым шыр-р шаралын, пӧрдын-пӧрдын куштен каят».

Ожсо кӱсӧ модышым Эманын шинчаж дене ончена:

«Уремыште шоҥго-влакат, рвезе калыкат пеш шукын койыт. Шоҥго-влакше пӧрт воктен шыркак шинчат, рвезе-влакше тӱрлӧ модыш дене модыт: шолшо памаш дене, йоген модмаш дене, игым шылтен, шовычым кышкылт, шовычым налын, адак йыр пӧрдын. Эман вӱдуремыш, ӱдыр-влак коклаш, миял шинчат, шолшо памаш дене модшо-влакым ончаш тӱҥале. Теве эн ончылно такиям шоҥалше, согам пидше Амина ош порсын солыкшо да ош шовыржо дене йӱксӧ гай койылден куржеш, тудын кидшым кудыр ӱп кучен, тидыжын кидшым - вес ӱдыр; адак моло-влакат ятырын кученыт, садыге пеш кужу чылвыр гай шогалыныт. Амина куржын чарнышат, чонан чылвыр тудын йырже пӱтырналташ тӱҥале. Пӱтырналтын оҥгым ыштымекышт, эн рӱдеш кодшо Амина, оҥгым шӱтен, ала-мыняр радам дене шогышо еҥ-влакым шеҥын лектат, адак куржаш тӱҥале, почешыже моло-влакат кычкырлен, воштылын куржыт».

«Чара вереш погынен, йыр пӧрдмӧ модышым почыч. Оҥго гай йыр шогальыч. Оҥго йыр мужыр дене шогалын кошташ тӱҥальыч. Эманат воктенысе ӱдыр дек мийыш, шоктен-шоктенак пӧрдаш тӱҥале. Изиш кайымӧҥгӧ, Эман шогышо ик эргын вачыжым пералтыш, тудыжо лекте да ӱдыр дене ошкыльо, тудын олмыш Эман пурен шогале, адак шоктен колтыш, почешыже ӱдыр-влакат, эрге-влакат рӱж муралтышт».

Изиж годым модмо модыш-влакым Эбат шарналта:

«Кузе модына ыле гыст? «Стукпалке» дене, шылын, чаҥа дене да монь. Теве мераҥлат модына ыле. Мутшымат шарнем - изи годсо ӱмыр мучкылан кодеш улмаш! «Алат-булат, тӓҥгӓ йылат, сайни-муний, тити пурт!» Я адак тыге: «Аладага-кашкадага, сӓным-сӓным, буркански тити пурт!» Уке, чылажымак ом шинче улмаш, ынде уюндаш тӱҥалалтын. Теве икте адак уло: «Арча-бурча, лыҥги-луҥги тыкыс-тукыс, коян-чык, ами мар». Вес тӱрлыжӧ: «Алат-булат, тӓга жыве, зылне быт!»

Эман Аминалан йомак-влакым ойла:

«Ожно марий пӧртым ыштен, леведын киш дене. Пӧртвуйышко олагорак толын шинчын. Нерже дене чӱҥгалеш - нерже пижеш, нержым луктеш - почшо пижын шинчеш, почшым луктеш - нерже пижеш, нержым луктеш - почшо пижын шинчеш. Таче мартеат садыге толаша. Йомак умбак, мый тембак, катык кӱмыж коҥгамбак».

«Илен ожно Яндыган. Мӱндыр ялыш ӱдыр лукташ миен. Ончыч тудо ӱдырым векат ужын огыл улмаш. Ӱдырым тарантасыш шында, шке воктекыже шинчеш, йолташыже - кучырышто. Садыге пар имне дене кудалыт. Пел корныш шумӧҥгӧ, вашеш толшо ик марий йодеш:

- Эй, Айвий, куш кает?

Ӱдыр вуйжым нӧлталеш, кынел шогалеш, кидшым кыдалешыже куча, шыдешт гына пелешта:

- От уж мо, марлан каем, тореш мӱшкыр!

- Тунам иже Айвийын исерлыкшым палат. Тарантас чытырым кумыктен, исер ӱдырым сӱмырат да кудалыт!»

Ойсавыртыш да тушто-влак

« - Первый снегым нӧлталмет годым «Тошто умша, у кочкыш, вес ий - тылеч эр» маньыч?

- Ай, монденам.

- Ынде вес ий ок уҥо, - воштылале Амина».

«Йомакзе, туштызо, йомартле шоҥго, икманаш, Санчо Пансо», - Орванче Кугубай нерген возен дневникешыже романын образше Аланов Владимир. Тиде кугыза шудылыкышто марийын туштыжо-влак нерген шонкален каласкала:

« - Йомакше сай, тудыжо чын. Адак туштыжат алама огыл. Моло калыкын кузе дыр, ом шинче. Прамай каласымыжат шагал огыл. Теве «Чодыра дечат кӱкшӧ, волгыдо дечат волгыдо» манын, кечым туштен каласат. Прамай каласалтын? Пеш прамай. Кечын ончымыж годым тӱредме жапыште йорияк пасу ӱмбак ончалза, тул ора ганяк коеш. Сандене марийын туштыжат уло: «Тул огыл - йӱлата», мо лиеш? Юж. Чынак, кеҥеж юж тул гай когартен кертеш. Тул манмаште, тудым висаш ок лий, сандене «Тӱнчаште мом висен от керт?» манын йодыт гын, вигак каласе: «Тулым». Теве тудым висаш ок лий гын, йӧрташ лиеш, тудлан «шем алаша» уло: «Шем алашам йорта-йорта, тортаже ок тарване» манма гыч шкат умыледа, тиде - вӱд. Вӱд манме годым вес туштат шарналтеш: «Икте йоктара, весе йӱэш, кумшо кушкеш» - мо лиеш? Йӱр, мланде, пушеҥге. Теве адак кӱдырчым, йӱрым тыге туштен каласат: «Шке ок кой, мӱгырен-мӱгырен шорыктеш». Сайын каласалтын, я? Йӱреш чыла кушкыл кушкеш, тудын коклаште ик настат уке. Теве туштем, те кычалза: «Налаш толшыжат порволышаш, ала комдык возын колышаш, ала кумык возын колышаш! - лыр-лыр-лыр шорыктын колта». Мо лиеш?

- Лышташ, - мане Настя, - ӱмаште колынам ыле».

Аланов Владимирын дневникыштыжат тушто уло: «7 июнь. Апшатов Мишка туштым тушта: кум гана шинча, кум ойым пӱкта. Кычал-кычал, аман муыч: тиде омоним улмаш. Кум «шинча» (мутлан, пӱкеныште шинча; тазаргыше шинча; иктаж-мом шинча але пала)». 

Калыкмут-влак

«…Кугубай мутшым шуя:

- Ардашымак манам: ме теве эртак ик вере илена, шкенан ял гыч нигушкат лекмаш уке. Ончет гын, коштшо кӱ ягылга, кийыше кӱ регенчым пога. Санденак Яик Ардаш гай еҥ уш-акылым пога, ме улшыжымат йомдарен киена. Кычалше еҥ мекшым муэш, маныт. Ардаш чыла йӧным муэш. Йӧным мушо йӧрым кочкеш ласа. Йылмыже пӱсӧ, южгодым йылмыже шкенжымат шуралтыкта, да чыла годымак огыл. Ойлен мошта, коштын мошта. Коштат гын, кышатым пытаре маныныт вет. Кӧ шинча, ала ачаже изинекак туге туныктен. Шӱльӧ кылтам кучет, уржа кылтам от керт, маныт. Ардашым изиж годымак тугай пӱсӧ лияш туныктеныт дыр. Кугеммыжмӧҥгӧ туныкташ ок лий ыле. Чын, керек-могай айдемат кӱшкӧ онча. Туге гынат икгай огыт уж ласа: иктыже ончыко мом ыштышашым ужеш, весыже тачысыжым гына ужын тӧча, кумшыжо, мемнан гай сокыржо, нимомат ок уж. Мемнан гайже шокте дене вӱдым нумалше дене иктак: ниможат миен ок лек. Солавурго дене товартошым шалаташ мемнам веле ушо! Эй, тӱнчаште мемнан гай шагал мо? Пӱсӧ ушан еҥже гына шагал, тудо шке ойжо деч ок чакне, купышто улшо турням кучышаш верчынат кисам ок мучыштаре, шелдыме пырняшке парняжым ок чыке, адак пӱсӧ еҥын агытанжат пӱсӧ, маныт». 

Сӱан 

Эман омым ужеш:

«Сӱан пагытат шуо. Моло кӧ дене ушна? Шӱмжылан Амина деч моло кӧ келша? Сӱан тарватыше пӧръеҥ ден ватыже кынел шогалыт. Пӧръеҥже тоя вуеш тӱрлымӧ солыкым пышта, ӱмбачше шӧргашла, вара шола кидешыже ямаякым куча, умшашыже колдыршийым пурлеш, ватыжат тугак пурам куча да оксам пурлеш. Коктынат, куштен-куштен, ӱстелйыр кум гана савырнат.

Орванче ден пошкудыжо ӱстелтӧрыш шинчыч. Ончылшогышо ӱдыр коҥга воктен шогале. Эман, саус, кугывеҥе - чыланат кидысе пура коркашышт пурам темыштат, шоҥго-влакын ончыланышт сукен шинчыч, пурам шуйышт. Сӱаныш чумыргышо-влак ончен шогат.

- Юмо гане поян лияш, умыла гай оварен илаш, шукчо гане тӧр илаш, пар дене шинчын толын, индеш эрган, шым ӱдыран лияш юмо пуйырыжо. Я, осал тушманым йол йымаланда тошкал кынелза!

Чыланат кынелыт.

Ачаже лектешат, «Шувышдам пуыза!» манеш. Ончылно шинчыше ӱдыр шаҥгак шувышеш костенечым темен ыле: эгерчым, перемечым, мелнам. Шувышым порсын кандыраж дене пидат, терыш луктын пуыш.

Орванче ден пошкудыжо терыште шинчат, шувышым ончыкышт пыштат. Ямщик шӱшкалтыдегече имньым кожгатыш, тер лумым чожж пӱчкын мунчалтыш.

Баярсолашке, ӱдыр пуртымашке, миен шумеке, нуным шукын налаш лектыч.

- Эй, туглар толеш улмаш! - шокта йырым-йыр. Шувышым налын пуртат.

- Вашталташ кӱлеш, вашталташ кӱлеш! - маныт ӱдырамаш-влак. Тунамак, шувышым руден, чыла йокмам луктыт, тушко весым оптат, вара шувыш аҥым вес тӱрлӧ порсын дене пидыт.

Ту жапыште Орванче да тудын дене толшо-влак пурат.

- Мемнам вучышда дыр? - йодеш Орванче.

- Пеш вучышна, шич, шич! - маныт озат, ӱстел йыр шинчыше молыжат.

Орванче, вигеланыштат кок кидшымат пуэн, тӧрыш шинчеш. Шуйымо пурам кучат, пелешта:

- Ме тендан деке йот еҥым налаш толна, реза улыда?

Чыланат кычкыралыт:

- Реза улына, реза улына, йӱын колто!

Кочкаш-йӱаш тӱҥалыт веле, садешак латкок имне дене сӱан толын шуэш, оҥгыр-влак сӱан калык гай сылнын мурат.

Первыяк саус тӧрштен вола. Ӱштешыже сакыме оҥгырым рӱзалтен, лупшым солалтен, ты саус пӧртышкӧ пурен кая. Кидым пуа, йодеш:

- Мо мутым пуэда? Пураш лиеш?

Оза-влак пелештат:

- Чо гыст, пагыт шуын огыл.

Саус лектеш.

- Мом каласышт? - йодыт терысе-влак.

- Вучыза, маньыч.

Эман ончыл терыште йыштак ончен шинча. Сӱан вате-влак адак мураш тӱҥалыт. Изиш лиймеке, саусым угыч колтат.

- Ынде пагыт шуэш? - саус адак пурен йодеш.

- Уке гыст, изиш гына вучалтыза.

Адак мурен-мурен вучат. Саус кумшо ганалан пурен йодеш, тудлан каласат:

- Ынде жап шуын, пурыза!

Эн ончыч саус пура, тудын урвалтыжым кучен, кугывеҥе ошкылеш, тудыжын урвалтешыже ӱдыр марий пижын, ӱдыр марий почеш сӱан марий ден сӱан вате-влак мурен-мурен пурат. Ӱстел йыр кум гана савырнатат, пӧръеҥ-влак ты ӱстел ончылан шогалыт, сӱан вате-влакым саус вес ӱстел дек намиен кода. Муро дене олмым вашталтынешт. Вичкыж чевер вате кок могырыш чӱчкалтен мурал колтыш:

Пазарышке мияльым 

                     посто налаш.

Постон гына акше 

                       пеш шерге.

Постонат акше шерге огыл,

Мемнан шичшаш олмо

                         пеш шерге.

Ӓдрас улмаш 

             тендан чийымашда,

Кӱдрат улмаш 

              тендан илышда.

Пӧръеҥ-влакын ӱстел воктенышт ик рвезырак сӱан марий шога. Тудлан маныт:

- Муро, муро, мурен от керт гын, шоякым шоякле.

Тудыжо изиш йошкаргалят, пушкыдырак йӱкшӧ дене тӱҥале:

Эр кечыже легылда 

                   йошкаргалын,

Лавыртышат о лий гын, 

                          йӧра ыле.

Рвезе-лай вуй ден 

                    муралтышна,

Вожылмашат о лий гын, 

                          йӧра ыле.

Шордо модеш 

             кок ераш коклаште,

Мураш кӱлеш 

            сӱан-лай коклаште.

Первый мурышо ватылан олмым вигак пуышт. Тудо олмыш пурен шогалят, адак мураш вел тӱҥале. Ту жапыштак моло вате-влакат мурат, пӧръеҥ йӱк копшаҥгыла гӱжла. 

- Ом керт, ом шинче, - шоктыш кенета ончыл ӱстел деч.

- Муретым чаманет ала?

- Мурет-влак кӱсенет гыч йоген пытышт мо?

- Мурен от керт, леҥежышкет вел оптен шогет!

- Ха-ха-ха, йӱмыж ганяк мурен моштыжо ыле.

Ты жапыште кугывеҥе ден саус Эманым пӧрт гыч ӱдыр модышыш наҥгаят. Теве ӱдыр шинча - Амина! Эман миен ӧндалнеже ыле, да кид-йолжо пидылтме гай огеш кожгане, йӱла ок кӱштӧ шол! Ӱдырын чурийже солык йымалне, раш ок кой, коклан пӧрык гына такияж ден согаже, адак оҥылашйымал теҥгеже-влак ший йӱкыштым луктыт, вичкыж солык вошт шинчаже гына тул гай йӱла. Эман, кужу, чевер тасма-влакан чондайжым луктын, тамакам пижыктат, икаша йыштак шога, ту жапыште саус ден кугывеҥе, кум-ныл йыр пӧрдын, куштымыштым чарнат, вара ӱдыр марийым адак налын каят. Ӱдыр модышыш вес дырет мийымышт годымат тугак лие, кумшо ганалан мийыме годым Эман садешак помыжалте».

Тоштыеҥ мут

«- Незнай, монденыт гын? Ача-кочана-шамыч родым мондаш огеш кӱл маныныт, да тудо шӱдымым огыт шукто.

- Эй, ача-коча ала-момат ойлен коден, тудым кӧ шарнен шукта?

- Мемнан тукымышто мый веле палем ыле, мый тышке кусаралтмек, ялыштына коча-шамычын мутыштым ик еҥат ок шинче, очыни.

- Мом ойлен коден кочат?

- Коча-шамыч кузе илаш каласен коден улыт. Коча-шамыч маныныт: шкаланет мо порым шонет, таҥланат и таҥ огылланат тугак шоныман. Адак ойлен улыт: кертам-моштем манын, нигӧлан ӱчым ышташ ок кӱл, изи ӱчат кугу титакыш наҥгая. А поро пашам мыняре кертат, тунаре ышташ каласыме.

- Тушманланат порым ышташ кӱлеш мо? - йодеш Орванче.

- Молан тушманлан? Тушман огыллан. Теве адак каласен улыт: ваш-ваш келшен, кумыл дене илаш кӱлеш. Кузе мӱкш-шамыч ваш-ваш полшен илат, тугак айдемыланат илаш кӱлеш, таҥлан и таҥ огыллан полшыман.

- Хэ-э, пеш сайыр каласен коденыт. Адак мом ойленыт мемнан гай шоҥго дурак-влак?

- Молан дурак? Пеш ушан лийыныт, например, тыге каласыме: таҥым и таҥ огылым ончаш, пукшен-йӱкташ кӱлеш. Адак пӧртым, кудывечым и шке капым йытыраяш каласыме, и ача-авам ончен, колыштын илаш каласыме».

Локтымаш да шӱведымаш

«- Орванче кугызай, лучо йомакым колто, - тӧрза воктенсышт каласыш.

- Эх-эх-э-э, - шӱлалтыш Орванче, - йомакым колтымет ок шу гынат, колтыктат шол, яра кийымаште моло мом ыштет, йомакым колтетат, киет.

- «Портупей-прапорщикым» шинчет? Я «Чарантай Йываным» колто.

- Йомакын мо пайдаже? Колтетат, пыта, теве локтымашым налат гын, тудын пайдаже уло!

- Могане?

- Ик пайда веле: локтызылан доход, - воштылале Орванче.

-Тыят моштет? 

- Локташ йӧсӧ мо? Тевыс: «Йӱштӧ мланде кузе нелем кия, Луй ял старостынат могыржо тугак нелемже! Мланде ӱмбалне неле кӱ кузе нелем кия, Луй ял старостынат могыржо тугак нелем кийыже! Мланде ӱмбалне кийыше кашка кузе нелемын кия, Луй ял старостынат могыржо тугак нелемже, йӧралтше, шӱйжӧ!»

- О-о, шоҥгет кузе колта! Тушман-влакым туге мут дене гына пытараш лиеш гын, йӧра ыле да, ок лийыс, кид вий да уш кӱлеш.

- Молан мут дене ок лий? Лиеш.

- Кузе?

- Ялеш шочын-кушкындас, шкат шинчеда дыр: манеш-манешым ойлен, пушкыдырак еҥжым сакалтмашке шуктат.

- Туге, туге, мемнан марий ял деч ирже, дикийже укеат дыр.

- Локтымо гына огыл, локтымо деч шӱведымымат шинчем. Неле ойым шонен кийымешке, лучо ойлем.

- Шаҥгысек ойло манынас, Орванче кугызай!

Орванче кумык шинче, кок кидкопажым чукыр гай чумыртен кучыш, каласыш:

- Теве тыге чукыреш шӧнчалым шӱведат, вара ту шакше шӧнчалым локталтын манме еҥлан йӱктен, поремдаш тӧчат. Шӱведыше кува, шӱведен, тыге окына:

- Ший курык, ший дене оргамакым ыштен, тӱнча йыр савырнен толын, шарвак тумым пӓрен, арслан кайыкым шӱй гычын шӱялтен налын шолтен, шымле шым тӱрлӧ тынан калыкым пукшен-йӱктен кунам кертеш гын, тунам иже локтен, обылен кертше...

Шӧртньӧ курык ден чинче курыкымат каласымӧҥгӧ, умбакыже шуя:

- Вакшкӱ дене аргамакым ыштен, шымле шым тӱрлӧ калыкым пукшен-йӱктен, тӱтыра дене пӧрдыктен кӱзыктен, кече йырже шынден пукшен, вуйгоркажым тылзе шыртлан ыштен кунам кертеш гын, тунам иже кече тылзылан, тылзе шыртлан кӱштен, локтен, обылен кертше.

Ир чодыраште ир кайык, шымле шым тӱрлӧ кече шырт, тылзе шырт, шыркама шырт, кечым шинчалан пижыктен, тылзым упшлан упшалын, шӱдырым парнялан налын, ший шопшар дене мардеж ава дек кӱзен, ший сарайжым йылмыж дене почын пурен, тулвуй дене, печке дене пызырыктен кунам кертеш гын, тунам иже локтен кертше.

Юмын шукчын шӧртньӧ сарай, пуйырышо юмын чинче сарай кӱшыч кайыше кайыкым, шӱй гыч шӱялтен налын, кочкын-йӱын кунам кертеш гын, тунам иже йӱд уверже, пу уверже, айдеме уверже кочкын-йӱын кертше.

Юмеш логалде, мландеш логалде, ош пыл ӱмбакыже йӱд уверже, пу уверже, шӱкшӧ йондалжым кӱзыктен, пукшен-йӱктен кунам кертеш гын, тунам иже йӱд уверлан, пу уверлан, шӱкшӧ йондаллан кӱштен, локтен, обылен кертше.

Шем пыл, йошкар пыл, 41 мланде йымалне 41 азлык кишке, 41 азлык кишке йымалне 41 ора тул, 41 азлык кишкын коклаштыже пузыкшо шинчен чытен кунам кертеш гын, тунам иже пузыкшым йӱктен, пукшен кертше. Тудым ыштен огеш керт!

Кече пӧрдеш, тылзе пӧрдеш, пӧртылжӧ, вӱд пӧртыл пӧртылжӧ.

- Орванче кугызай, - мане тӧрза воктенсышт, - шӱведыметлан шуко налат?

- Мо?

- Шӱведыметлан доход кугун пура?

- Мый шӱведымаш уке.

- Туге гын кувеч шинчет?

- Ик шӱведыше кува дене тату ыльна, тудо пеш туныкташ тӧчыш, мыйын калык олталаш ӱнарем ыш сите. 

- Ит олтале, кугызай, тый шӱведет.

- Шӱведем шол, трупкам шупшмем годым чоп да чоп веле шӱведем. Эй, ойледа вет, мый шӱведен илем ыле гын, тӱрмаш шичшаш наре ом йорлешт ыле».

Я. Ялкайнын «Оҥго» романже гыч.

Колышым тойымо йӱламат автор тичмаш ончыктен. Палымыда шуэш? Романым лудса. Эше илышыште коштшо ятыр манеш-манеш, «Теве шырчык омартам ончал: шырчык иге-влак рож гыч вуйыштым луктын магырашат тӱҥалыныт. Тудо шемшыдаҥ ӱдаш жап шумым ончыкта» да моло калык пале, сай койышлан туныктымаш произведенийыш шыҥеныт. Чаманаш логалеш, Матвей Эликов «утум» йӱла нерген монографийжым возен огеш керт.  «Путырак оригинальный, сӧрале йӱла, тудым тымарте ик этнографат шке ужын, серен, сӱретлен огыл», Кома волостьышто гына кодын манмыж дене тиде персонаж ик лудшымат марий калык йӱла дек сымыстарыде огеш кодо, очыни.