Кунам ушан тӱняште илаш тӱҥалына гын?

Ушдымо тӱня.Могай тудо? Тыште айдеме шкенжым тӱняште эн виян улмыжла шижеш, сандене шуко шотышто шагал шона, йолташ йолташлан эҥертыме шижмаш уке, айдеме чон тӱняжым шылташ тӱҥалын, провокаций сынан, потребительым куштен шогалташ йӧрышӧ закон-влакым илышыш шыҥдареныт, илышлан окса оза лийын, эн чот шкем йӧраташ ӱжшӧ идеологий шарлен. Кеч-могай ушан еҥат цивилизаций велыш лупшалтнеже да шке сурт-пече кышкарыштыжат изирак цивилизацийым ыштен илынеже. А Йыван, мӧҥгешла, шылын каен. Окмак, ораде, вес сандалыкысе еҥ? Йыван кӱтӱчылан тарлалтын, тугеже, черет еда кажне вольык оза дене палыме лиеш, каласкалымыштым колыштын, чон поянлыкыштым акла, олаште илышын дене таҥастара. Ушдымо тӱняште илыше-влаклан тудо, чынак, окмак, вес сандалыкысе айдеме, кӱтӱчӧ лийын, цивилизаций деч шылын утлаш тыршыше рвезе. Шонен моштышо, поро, почылтшо чонан еҥлан - философ, «пӱртӱсын шочшыжо, тудын суртышкыжо жаплан илаш пурышо» чонан.

«Айдеме тудо тугай наста… тӱшка шыгырыштат илен ок сеҥе, чылт шкетынат илен ок чыте. Вий-куат дене, можыч, чыта, а теве шӱм-чон дене ок керт: шӱм-чонжылан эҥертыш кӱлеш», сандене «илаш ял деч сай вер уке».Вес велым ончалаш гын, олаште шочын-кушшо да цивилизацийыште илыше еҥ тыгай сӱретым шинча ончылныжо сӱретлен да ямжым умылен кертеш мо? «…Шала коштшо вольык вуйым нӧлтале. Шке семынышт кажныжат - ушкалжат, шорыкшат, казажат - йӱкым пуэн, ял велыш чумыр тарванышт. Жапын-жапын Йыван тӱкыж (пуч - ред.) дене шуйдарен колта. Ончылно - тудо шкеже. Вара - шорык ден каза-шамыч; кугу вольык дене таҥастарымаште йолышт писырак, садлан кӱтӱчӧ почеш кокымшо верым айлат. Ял уремышкат тиде радам почеш вужге логальыч. А туштыжо - ушет кая, тугай содом: пача-шамыч аваштым кычалын магырат, аваштат, пачаштым ӱжын, йӱкым луктыт. Вольык оза-влакышт капка ончылнышт ӱжын кычкырат але аҥыргышыштым шке капкашкышт авыркедыл пурташ толашат. Ӧрдыж гыч эскераш гын, путыракат оҥай - пуйто тиде шкешотан изи спектакль, кӱчык кутышан симфоний, шӱм-чонеш кодшо сай дечат сай пале. Тиде пале ушын лончылашкыже возын кодеш, вара-варарак сылне сем семын жапын-жапын йоҥген лектеда, шӱм-чоным шӱлыкаҥденат, веселаҥденат эрта».Але ялысе пӱртӱс пелен кушшо самырык рвезе гына йӧратен шындыме ӱдыржын моторлыкшым таҥастараш пушеҥге ден чодыра пеледыш коклаште ассоциацийым кычалеш огыл мо? «Ош шовыран самырык куэ дене, шийым велыман лывырге ӱепу дене, ӱҥышын койын шогышо писте дене, шкаланже акым палыше ваштар дене?.. А шинчажым, чурий чевержым могай пеледыш, могай емыж-саска дене таҥастараш?»Тыгай, шуко мут деч посна, устан серыме корнылам лудмекак, лудшын кумылжо ял велыш мелын савырна, тусо илышым сагындара.

Кушкын шогалше тукымын ял гыч ӧрдыжкӧ куснен кайымаште произведенийын геройжо-влак Арсий, Онтон, Оклина да моло илалше персонаж-влак мемнан эл калыкын ушдымылыкшым, ойгыжым ужыт. А оласе илыш айдемын чон эрыкшым шыгыремда. Тыгай шыгыр гычын, аралтышым кычалын, Йыван ялышке толын. Но ялышкат тиде шыгырым ыштыше толкын шеҥын шӱшкылтеш. Калыкын чоныштыжо осал шӱлыш, торжалык, нунын пелен эше садиктылык, осалжымат, порыжымат парня вошт але ик семын ончаш тӧчымаш озаланаш тӱҥалыныт. А кресаньык эре икте-весылан эҥертен, кӱлеш годым мушкындо гай чумырген моштен илен, марий гын, ожсек кугу пашам вӱма йӱла дене ыштен. «Кугу паша нигунамат «мый»-лен огыл, «ме» дене ышталтеш, а кызыт чылан ялым кудалтеныт. Тудым даче олмеш гына ужнешт. Ял деч посна Россий кугыжаныш - чондымо але колаш шушо кугыжаныш гына. Тыгай кугыжанышыште шке элым йӧратыме шижмаш вияҥын кертеш мо?»Кызыт илышлан окса оза лийын. Оксам айдеме шке кӱлешлыкшылан шонен луктын да шкежак оксан кулышкыжо савырнен. Айдеме тукым шуко оксан лийнеже, шке йырже, шке декыже удыра-удыра. А айдемын изи ӱмыржылан тынар окса огешат кӱл. Таче эн неле задаче-влакым робот, компьютер-влак шотлат, айдемын вуйдорыкшо шонаш ӧрканаш тӱҥалын, шкеже тудо прогресс чер дене черланен, сандене тыге айдеме тукымлан мучаш толын кертеш.

Произведений кызытсе илышым ончыктымо дене пӱсӧ философий йодышым тарватен - айдемын ончыкылыкшо уло мо? Роман ӱшандара - уло: ушан тӱням чоҥымаште.Тудым романыште тӱҥ герой Йыван да ятыр образ тыгайракым ужнешт: кажне айдемын илышыже Мландын, Пӱртӱсын вий-куатшылан келыштаралтын чоҥалтшаш; опкынлыкым чон гыч поктен лукташ уш дене пашам ышташ кӱлеш; тек икшыве, уныка-влак шке шонат, тек шке, пашам ыштен, илышыштым тӱзатат. Тидлан айдеме икте-весыж деке лишемшаш, ола гыч ялышке илаш мӧҥгеш пӧртылмӧ модо вашкерак шарлышаш, ялозанлык ик кугыжаныш политике кышкарыште лийшаш, туныктышо сукыма гыч йол ӱмбак шогалшаш, школыш корно чылалан иктӧр почылтшаш, Пӱртӱсым сеҥаш огыл, а полшаш тыршыман, айдеме робот гай гыч шонен моштышо, ушан айдемыш савырнышаш. Тыгодым курым гыч курымыш «улшо велосипедымак уэш да уэш шонен лукташ толашыме дене огыл», а улыжым переген.

Кунамрак ушан тӱням чоҥаш тӱҥалына? Лудшылан шонен лончылаш пайдале веле, шонем. А ушан, илышым алмашташ ямде герой литература историйыште кунам шочын? Элыште кугу реформа-влак тӱҥалме деч ончычрак. Мутлан, И.С. Тургеневын 1859 ийыште возымо, 1860 ийыште савыктыме «Накануне» романже гыч Дмитрий Инсаров - волгыдо пример. Тиде ушдымо тӱняште илыше-влакымат сай велыш вашталтыш-влак лишыл жапыште вучат манын ӱшанен илена.