Вашлиймаш корно

(Мучаш. Тӱҥалтыш 44, 45-ше номерлаште.)

Чорай. Писательын лӱмжым нумалше марий гимназийышке Мишкан районысо моло школла гычат Ялкайн лудмашке чумыргат. Тудым кок ийлан ик гана эртарат. Тыште мемнан паша радамна тыгай лийын: лудмаш конкурсышто тунемше-влакын мастарлыкыштым аклаш, а вара, вес ужашыштыже, шке возымо почеламутышт негызеш усталык пашаштым лончылымо семинарым эртараш да «йыргешке ӱстел» йыр мутланымаш дене мучашлаш.

Ты пайремым ямдылымаште школ коллективын, поснак марий йылмым туныктышо Анжелика Леонидовна Юзукбаеван тыршымыштым ойырен палемдыман. Ялкайн лудмаш - йоча-влакым сылнымутлан шӱмаҥдымаш гына огыл, Яныш Ялкайным шарнымаш, марий литературым, йылмым арален кодымаш. Районысо туныктышо-влакланат поро мутым каласыман - йоча-влакым сайын ямдыленыт, тидлан шагал огыл тыршымаш кӱлын. Но тений, сылнымут пайрем утларак пайдалын эртыже манын, Анжелика Леонидовналан, йоча-влакын возымыштым ончылгоч поген, толшаш унана-влакын йодмышт почеш Йошкар-Олаш колташ темлышым. Почеламутым возаш йӧратыше йоча-влакын пашаштым шымлен лекмеке, Ялкайн лудмаш конкурс деч вара гимназийыштак практический семинарым эртараш путырак йӧнан. Тыгак ыштышна.

Сылнымут конкурс кечын тунемше-влак лӱмлӧ землякыштын произведенийлаж гыч ужашым лудын, модын ончыктышт. Мастарлыкым аклымын кумшо ужашыже шке возымо почеламутым лудмаш ыле. Артист койышан улмыштат, сылнын лудын моштымыштат иктыж деч весыжын сайрак чучын, тыгай годым кӧлан могай верым пуашат от пале, ойырен палемдаш пеш йӧсӧ. Мылам гын, Чорайысе марий гимназийыште йоча-влак дене чӱчкыдын вашлийын тунемше еҥлан (Адакшым «Чолманышкат» тушечын возенак шогат.), ончычсо кӱкшытысӧ деч ончыко ошкылмыштым але тугаяк кодмыштым шижаш, эскераш оҥай чучын. Но Марий Эл гыч толшо лӱмлӧ уна-влак, конкурсышто вийым тергыше йоча-влакым ончен, ӧрмыштым ышт шылте. Сеҥыше-влаклан Чап грамотым кучыктышыла, Альбертина Иванова нунын марий йылмым сайын палымышт, тудын дене пайдаланен моштымышт нерген ойлыш. Моткоч лывырге йылман да артист койышан тунемше-влак, эрвелмарий интонацийым шыҥдарен, Ялкайнын возымо корнылажым, писательын йылмыжым раш почын пуышт.

Альбертина Иванова ден Зоя Дудина, сылнымут семинарыште поэзий да почеламутым чоҥымо радам нерген ойлышыла, тунемше-влакын возымо пашаштымат лончылен ончыктышт. Почеламутым возаш тунемаш тӱҥалше деке шонкалымаш, чон шижмаш, темым ойырен налмаш, образым почын ончыктымаш, тӱрлӧ йӧным кучылтын, таҥастарен моштымаш вигак огыт тол, но тидын шотыштат уна-влак самырык серызе-влакым, Чорай марий гимназийын кугурак класслаштыже тунемше-влакым, кӱкшын аклышт. Тыгодымак могай йоҥылыш деч кораҥаш кӱлмӧ нерген умылтарышт. «Сераш тунемаш шонышылан тӱҥалтыш жапыште почеламутым чоҥымо технический радамым: ритмикым, пералтышым, размерым - ушыш налман. Тыгодым классический йӧн деч торлаш огеш кӱл. А молыжо мастарлыкым шуарыме семын шкеак толеш», - тыге порын мокталтыш йӱлышӧ шинчан тунемше-влакым Зоя Дудина.

Чорайыште вашлиймаш кужашрак шуйныш. А варажым Кугу Соказа ялын улакысе тӧрсыр да лавыра изуремлашкыже пурен лекташ логале. Унала ӱжшӧ-влак туштат лийыныт, садлан Нефтекамскыш йӱдлан гына пӧртыл шуна. Вараш кодмыланна кӧра тыште палемдыме тӱвыра программынам шуктен ышна керт, но вес кечылаште вучышо шуко оҥай паша деч ончыч каналташат уто огыл ыле…

Олаште сомылна музей да тудын пелен верланыше марий тӱвыра рӱдер гыч тӱҥале. Кодшо кок кечыжым верысе марий тӱвыра да мер илышым, тиде шӱлышым виктарыме паша опытым шымлыме дене кылдышна. Серызе-влак дене вашлиймашке марий тӱвыра рӱдерын мер пашаеҥже, туныктышо, «Поэтический Нефтекамск» литератур клубын еҥже-влак ушнышт. Калтаса районысо Амчемучаш, Тошто Оръямучаш, Павасола школла гыч толшо марий йылмым туныктышо-влакат, мыйын шонымаште, кумылым тарватыше шуко оҥайым, пашаштышт кучылтшашым, чонышкышт пыштен наҥгайышт.

Литератур илыш, поэзий нерген ойлымо коклаште поэт-влакын почеламутым лудмыштым пуйто шӱлалташ тоштде шып колыштыныт, южиктыжын шинчавӱдшат койылден. «Поэтический Нефтекамск» клубын ик серызыже, Анатолий Буторин, уна-влаклан тауштен, тыге мане: «Чын поэзийым симфоний дене таҥастараш лиеш. Тендан возымыда шӱм гыч шолын лекше памаш гай. Мый марий йылмым ом пале гынат, возымыдам, лудмыдам шӱм дене шижым да умылышым. Тау чонеш пижше тыгай вашлиймашым пӧлеклымыланда!» А йочасадыште воспитательлан пашам ыштыше Н.О. Ахмадиева марий поэт-влакын лирикыштым ямле сем дене таҥастарен ойлыш, нунын почеламутыштым колыштмо годым шинча ончылно образ-влак шкеак чоҥалтыт, пӱртӱсын тӱрлӧ татше: лышташын шыман чоҥештен волымыжо сӱретлалтеш, кайыкын тыныс мурыжо йоҥга, чонышко мландын шӱлышыжӧ вошт шыҥен пура - манын палемдыш.

Кас велеш корнына Шаран могырыш шуйналте. Туштат вученыт. Районысо марий мер организацийыштым ушен шогышо правленийын чолга еҥже-влак дене вашлиймашлан эше ик амал ыле - тале ӱдырамаш-предприниматель Н. Давлетован да район администраций вуйлатышын алмаштышыже А. Минлинын Москвасе ял озанлык выставка гыч сеҥымаш дене пӧртылмыштым палемдаш.

Шараныш кудалшыла, кузе марий поэт Давлет Исламовын суртшым эртен кает? Вет тудо кугорнысо Байгелде ялыш миен пурымаштак верланен. Конешне, суртшым уэмдыме. Тушто поэтын шӱжаржын (изажын ӱдыржын) ешыже ила. Кӱчык, но поро вашлиймашым (корнымбач вес семын ок лий) шарнымашеш кодаш манын, суртшо воктен велалтна да умбакыже кудална. Кас Шараныш пурымаште мемнам эше ик чолга предприниматель В. Мин-дияров вашлие, марий-влакын погынымо верышке корным ончыктыш. Официальный погынымаш, но кочмо-йӱмӧ чапле верыште. Уна-влак изишак ӧрынат колтышт чай. Но вашлиймаш пеш вашке усталык касыш савырныш, икте-весе дене палыме лийме деч вара уна-влакын кондымо книгашт, вӱд гай йогышо сылнымут аршашышт суапле да юзо пашаштым ыштышт: шкешотан «Марий кас» пайдале мутланымаш да поро кумыл дене эртыш.

Усталык пашан лектышыже нойымым мондыктара, а унам вашлийме кумыл чон ласкалыкым эше утларак ешара. Тыгак лие Шараныштат, Светлана ден Владимир Миндияровмытын ешыште. Чумыр вашлиймаште чон почын кутырымо, шуко йодышым лончылымо, каҥашыме гынат, каналташ кӱлмӧ олмеш Миндияровмытын волгыдо унагудо гай суртыштышт эр марте гаяк мутланымаш шуйныш, Октябрьский ола гыч Роза ден Игорь Султангареевмытын вашлиймаш касыш ушнымышт тӱвыргылыкым ешарыш.

Эрдене Шадт Булатын шочмо кундемышкыже каяш погынышна. Владимир Миндияров поэтын ялыштыже, Янахматыште, шочын-кушкын. Тӱрлӧ корнышто лавырам поген ситарыше машинана-влакым шкенжын кучымо автосервисышкыже мушкаш пуртен кодыш да уна-влакым уда корно але тӱвыт корныдымо верла дене кошташ келыштарыме кок «Ниваш» пуртен шындыш. «Мый тендам марий корно дене наҥгаем, тыге сай корно дене йыр кудалме деч кӱчыкрак, но оҥай лиеш. Чыла ужыда», - мане. Мешер, Уял, Усола, Акпарс марий ялла могырыш коштмо корно, чынак, Шаран районышто эн удалан шотлалтеш, очыни. А Акпарс воктеч Янахматыш савырнымеке, чодыра гоч ожно кок ял коклаште виклан коштмо корнышто ораван трактор-влакын кышаштым веле ужна. В. Миндияровын опытшо, шке «Ниважым» экстремальный условийыште кошташ келыштарымыже, машинам ӱшанлын виктарымыже ӱдырамаш уна-влаклан лӱдаш амалым ышт пу чай. Но почеш толшо вес «Ниваште» ошемше чуриян-влак койыч, икмыняр вере машинашт келге лакыште пижынат кечалте. Игорь Султангареевлан, кӧлан кокымшо «Нивам» вӱдаш ӱшанышна (Шкенжын машинажымат Шаранеш кодышна, тыгай корнышто кошташ ок йӧрӧ.), сайынак пӱжалташ логале. «Сай опытым погышым, тыгай келге лакан, лавыран, кореман-курыкан корнышто да тыгай тичмаш приводан машина дене нигунам коштын омыл», - оптыш гыч утлышо гай воштыл-воштыл ойлыш варажым.

Шадт Булатын кумдан палыме «Ший памаш» почеламутыштыжо сӱретлыме шочмо куэрлажым, Овда коремым ончен савырнымеке, Янахмат курыкын эн кӱкшӧ верышкыже кӱзен шуна. А тушечын ял кидкопасе гай коеш, пуйто пыл лоҥга гыч ончен шогена. Туге чучеш: чоҥештен кайышыла, самолетна ял ӱмбалне ик татлан шогалын да мыланна чылажымат кӱшычын ужаш йӧным ыштен.

Ялыште библиотекыш ӱжын пуртышт. Пеш поян, чон каналтыме верыш логалме гай лие. Ял покшелне лу ий ончыч, поэтлан 100 ий темме годым, почмо мотор стела волгалт шога. А тений 110 ияш лӱмгечыжым палемдаш ямдылалтыт.

Шараныш лишыл «марий корно» дене огыл, а пеҥгыде шартышан вес корно дене пӧртылаш тарванышна. Ӱдырамаш-влакын чурийыштышт куан палдырныш. Но чодыра кокласе ралли-корнышто лӱдмыштым садак ышт ончыкто. Иктым гына каласышт: тыгай тергымашым нигунам эртенат, ужынат огытыл. Пошкырт марий-влак деке кондышо вашлиймаш корно нунылан шуко ӧрмашым, тымарте уждымо-колдымо татым пӧлеклен. А усталык вийым, мотор чон шижмашым, ончыкылыклан ӱшаным, мутат уке, кок могырымат икте-весыланна шыҥдарен сеҥенна, шонем.

Икымше кечын корнына Дӧртыльӧ воктене ушныш гын, пытартыш кечын Шараныште шокшын чеверласышна. Йошкар-Ола унам-влак Октябрьский ола могырыш вӱдышӧ корно дене мӧҥгышкышт тарванышт, а мый - уэшын Нефтекамскыш… шкенан марий-влак деке.

(остальные фото можно посмотреть по ссылке)