Яндар, шокшо, чинче гай йылгыжше шижмаш

Чон почын ойлымо шомак

Авамын 90 ияш акаже уло. Чӱчкыдынак суртыштыжо иктаж-молан полшаш мияш йодеш. Да ала-кузе эре тунам ӱжеш, кунам шкемынат жапем шыгыр. Пыртак шыдешкем, да полшыде ок лий. Шкенжынат эргыж ден ӱдыржӧ улыт, но ӧрдыжтӧ илат. А кокай, ийготшым ончыде, шкетын ӱмыржым шуя, пакчамат куча.

…Тидым мый нигӧлан ойлен омыл. Икшыве-влаклан ойлет гын, огыт умыло, сырат, шонем. Йотъеҥлан ойлаш нимолан. Вашке вес тӱняшкат каяш жап шуэш. Ойлышашем пеленем наҥгаем гын, сулык лиеш дыр. Да чонемланат неле, куштылемдыман, луштарыман, очыни. Таче тылат чонемым почмо шуын колтыш. Шаҥге каласышым, мариемым, Педыр паваетым, коло вич ий ӱмырем тудын дене эртен гынат, шым йӧрате. Тыгай ийготыш шуын да йӧратымаш нерген мутым лукнеже, ала ушыжо каяш тӱҥалын, шонет дыр. Уке, уш-акылем волгыдо. Палет, мый илыш мучашыштем могай шонымашке шуым? Йӧратымаш ончылно самырыкшат, шоҥгыжат иктӧр улыт улмаш - вийдыме. Йӧратымаш чыламат сеҥа.

Эх, илышыжат. Марием деч ныл йочам шочыктышым, но йӧратымемлан огыл, ватыже улмемлан кӧра. Шӱмыштем эре Салмиянем, шке манмыжла, «мужыр кӧгӧрченем», лие. Тыге йӧратен каласыме мутшо тачат пылышемлан солна. Пуйырымашем тугай лийын дыр… Йӧратышым Салмияным, а ӱмырем Педыр воктене эртыш.

Ме Салмиян дене сар деч ончыч ик модмаште икте-весынам ваш ончалын, йӧратен шындышна. Тугеат лиеш улмаш, пуйто пычкемышыште волгенче волгалте, да чыла тӱня волгыдеме, шокшеме, шыргыжале. Мылам тудо эн лишыл, эн патыр да ӱшанле таҥем лие. Тӱняштыжат туддеч моло нигӧ кӱлын огыл. Тудланат тыгак, шонем. Мый да тудо - Айгалче да Салмиян. Пӱтынь тӱня колжо манын кычкыралмем шуын: «Салмиян, йӧратымем!» Сарыш кайымек, могай серыш-влакым воза ыле! Шинчам кумем, да «кӧгӧрченем, шӱм пелашем, чеверем, эн лишыл йолташем» мутшо-влак тачат пылышемлан солнат. Серышыже ок толат, эй, ойгырем, чонем чон олмышто ок лий ыле. «Сусыргенам» манын возымекыже, мужедаш лийым.

Пычкемыш кастене ик волгыдо окнан пӧрт ваштареш шогальым. Тушто мом дыр име дене тумыштат ыле. Ӱдырамашын шӱртыжӧ пытышат, весым керлаш тарваныш. Мый мужедым: сайынак керлеш гын, Салмиянем, тырлен, таза-эсен пӧртылеш, да ме пырля лийына. Но кенета ӱдырамашын кидше гыч име мучыштыш. Пӱгырнен кычале, но ыш верешт. Изи ӱдыржӧ, муын, шӱртым керлын пуыш. Имым мумылан, шӱртым керлмылан куанен, мый кораҥ ошкыльым.

Вученам йӧратымемым, илышым кодаш Юмым сӧрваленам. Сар пытыме деч ончыч пытартыш гана сусыргымыж годымат ӱшаненам, йӧратен вученам, ойгыренам. Эсен пӧртылеш - пырля лийына. Ӱмырем йӧратыме Салмиянем пелен эрта, шоненам. А илыш вес семын савырале…

Райрӱдыш паша дене мийышымат, мӧҥгӧ йолын пӧртылаш лектынам ыле. Мыйым тарантас орва поктен шуо. Шке таҥашемрак рвезе, имньыжым чарен, мыйымат шындыш. Мут гыч мут лекте. Тудо мыйым пала улмаш. Мутланен, воштылын, мыйым ял марте конден кодыш. А эрлашыжым мыйым, памаш дек вӱдлан волышо ӱдырым, виешак шолышт наҥгайышт. Ӱдырамаш-влакат ужыч, кычкыренат тӧчышым, торешланаш эрыкым ышт пу. Чонемым, кумылемым, айдеме улам манме шонымашемым тугышт, тошкышт. Вольык семын орваш пыштен наҥгайышт.

Вес кечын кечывал лишан ачам кычалын толын пурыш. «Айда, ӱдырем, погыно. Мый тыйым налаш тольым», - каласыш саламлалтмек. «Уке, ачай, мый йӱдым тиде пӧртыштӧ эртаренам. «Марлан лектын» манме мут шарлен, садлан, ачаем, ит сыре, мый кодам. Тыландат, шкаланемат еҥ мутым колышташ ынже верешт. Налын толын гын, илем», - вашештышым, шортын йошкаргыше шинчамым шылтен.

Эх, могай чон дене тиде мутым ойлымемым паледа ыле гын? Чонем шортын гынат, ачам ончылно шинчавӱдем шым ончыкто. Молан тыгай вашмутым пуышым, тачат умылен ом керт. Ала йӱд мучко шортын, ойгырен лекмылан, ала… ӱскырт улмемлан.

Корно гыч ноен толшо ачамым ӱстел коклаш ӱжыч гынат, ыш шич, кидшым веле лупшале. Вуйым сакен, чон йӧсыжым шылташ тыршен, лектын кайыш. Ала тиде жапыште Салмиянемым монденам, шонет? Уке. Ик татланат. А ыштенам чыла мӧҥгешла.

Педырым воктекем ик арня шым кондо. Тӱрлымат ойлыш, сӧрвалыш. Уш каен йӧратен шындымыжымат, мый дечем посна шке илышыжым ужын кертдымыжымат, молан мыйым шолыштмыжымат. Мотор, пиалан илышым сӧрыш…

Мый атышӧрымат шым пудыртыл, шымат туманле, шымат йодышт. Чонем кӱыш савырнен ыле. Лачак вараже гына каласышым: «Торжа мутет, койышет ынже лий». Тыге мый Педыр вате лийым. Тудым уда пӧръеҥ манаш ок лий: вияш, кужу кап-кылан, шемалге, сын-кунжо чевер ыле. Но мый Салмиянемым йӧратенам, Педырлан шӱмыштем вер лийын огыл.

Ятыр гана чыла кудалтен каяш шоненам. Адак Салмиянем ончылно титакан лийынам. Вучаш мутым пуэнам, а вучен шуктен омыл. Кольым, тудо госпиталь гыч ик шинча деч посна пӧртылын, ялыште кӱтӱм кӱташ тӱҥалын. «Мондо. Мый весылан марлан лектынам» манын, серышым возенам ыле…

«Чондымо ӱдырамаш» маныда? Вет мый, икымше гана нелашеммекат, вес ганажат «Азам шочшо да колыжо» манын шонышым. Садлан, вигак огыл гынат, кугеммеке, кокытшо колыш докан. Вӱдыш пурен каен колышо эргымым тойымо годым авамлан чон йӧсем дене тидым ойленам ылят, вурсен веле нале. «Тыште тыйын сулыкет уке, тиде пуйырымаш, шке ӱмбакет языкым ит нал», - мане.

Илышем йӧсӧ лие манаш ок лий. Педыр мыйым чынак йӧратыш. Туныктышо ыльым гынат, илымыж годым ик кечат пашам шым ыште. Марием ондак ветврачлан ыштыш, вара колхозым вуйлатыш. Моло ӱдырамаш семын гектар дене ушмен пасушто шӱкшудымат шым сомыло. Фермыште, лавырам келын коштын, ушкалымат шым лӱштӧ. Мыняр илышна гынат, нигунам «йӧратем» але «ом йӧрате» манын каласен омыл. Шке семынем южгунам чаманемат ыле, но Салмиянем ушем гыч ыш лек. Вашке тудат шке ялже гычак Малинам марлан нале, йочашт шочо…

Вашлийынна мо иктаж гана йӧратымем дене?! Вашлийынна… Сабантуй годым… Калык коклаште… Шога мыйын пӱркытем, оҥжо орден да медаль-влак дене йылгыжеш. Тугаяк вияш, патыр, ончалтышыж дене пуйто ала-кӧм кычалеш. Шинчана вашлие да, ӱшанет-уке, еҥым шӱкедылын, шеҥын, коктынат ваш лишемаш тӱҥална. Тудо татыште кугу аланыште пуйто ме коктын гына лийынна… Ваш шогалын, икте-весынан киднам кучен, помыжалтме гай лийна. Ушым налын, саламлалтна. «Ит сыре, Салмиянем, удам шонен ит иле. Пуйырымашем тугай дыр», - ойлымем годым чоныштем мо ышталтмым, шонымемым йӱкем да ончалтышем гычат умылаш лийын дыр. Кумылем куан, тунамак чаманымаш да йӧратымаш шижмаш дене тич темын ыле, а йӱкем чытырен… «Айгалчем, кӧгӧрченем, илышетым ом пӧлӧ. Ала чынак Педыр - тыйын пиалет», - вашештыш Салмиянем да кидем чот кормыжтал торлыш. Омым ужмыла, почешыже ятыр ончен шогышым. Салмиянем калык коклаш шулыш. Мо эртен, тудо кыша. Нимом пӧртылташ ок лий. Шарнымашеш веле кодеш.

Мый вуйлатышын ватыже лийым. Ондак председательын, вара райком секретарьын чевер ватыже. Педырын йолташыже-влак да ватышт мариемлан кӧраненыт. Да, мый чевер ӱдырамаш ыльым. Пӱртӱс да ача-авам мылам йытыра, вияш, мотор кап-кылым, тӱсым да уш-акылымат пуэныт. Еҥ ончылно торжа мут але койыш веле огыл, марием велыш шыде шинчаончалтышат нигунам лийын огыл. Ӧрдыж гыч ончымаште ме мужыр йӱксыла койынна. А чонышкем авам деч молым нигӧм пуртен омыл. Тыге илаш йӧсӧ, манат. Но тыгат илаш лиеш улмаш. Марием колымеш, мый шӧртньӧ четлыкысе шӱшпык гай илышым. Эсогыл сурт кокласе сомылым шукташат пошкудо ӱдырамашым тарлыш. Куш каем гынат, машина дене кондыштарат ыле. Идалык еда огыл гынат, санаторийыш, курортыш, теҥыз воктек коштынна. Мом чияш, кочкаш, ужаш шоненам, чыла лийын. Чынак, марием мутшым кучыш - нигунам торжалыкым шым уж, шым шиж. Мыйын чыла шонымемым шукташ тыршыш. Но шӱмыштем тӱҥ верым садак налын ыш керт. Ала пашаже неле лиймылан, ала мыйын шӱм шижмашемым пален илымыжлан ӱмыржӧ кӱчык лие. Шӱмжӧ кенета чарнен, ош тӱня дене чеверласыш. Йӧсӧ ыле йомдараш… Йӧсӧ. Пеленем лиймыжлан тунемалтын ыле. Да пагаленамат тудым.

Мариемым тойымо деч вара кум ий эртыш ала уке, Салмиянемат пожар годым йӱлышӧ пӧрт гыч йочам утарымыж годым йӱлен колыш. Тояш шым мие. Тиде увер мыйым йӧрыктыш. Могай гына шарнымаш, шонымаш, ӧкынымаш, йӧратымаш вуем гоч ыш эрте тунам. Тунамак икымше чал ӱп-влак кояш тӱҥальыч.

Икшывем-влак кушкын, шаланен пытышт. Ойлат, эртыше илыш дене огыл, ончыкылык дене илаш кӱлеш. А мыйын тыге ыш лий. Илышын эн волгыдо, пиалан кечылаже Салмиянем дене кылдалтыч. Кызытат шарналтем, да кумылем нӧлталтеш, чонем куана, шинчам волгалтеш. Вот каласе, мый сулыкан але пиалан улам?

Салмиянемынат ныл эрге кушко. Кугу эргыже тудымак ушештара.

Марием колымо деч вара туларташ толшат ятыр лие, но нигӧм шым келыштаре. Ораде, ушдымо, манат? Южгунам мыят шканем тыгай акым пуэм. Мыйым пӧръеҥ огыл, йӧратыше ӱдырамаш веле умыла, шонем. А мый вет, эргым, садак пиалан улам. Палет, молан? Чоныштем йӧратымаш тул нигунам йӧрен огыл, эре волгалт йӱлен. Кугу сура дене тӱкылен аралыме чонемым таче тылат виш почым, мом еҥ шинчавылыш деч тынар шылтенам, араленам, чыла луктын пыштышым. Шоненам ыле, ала пужлен, пуракаҥын, амырген. Уке улмаш. Тугаяк яндар, шокшо, чинче гай йылгыжше, волгыдо, куандарыше аралалтын. Тынар ий мылам илаш вийым пуэн, йӧсылыкым сеҥен лекташ полшен, эҥертыш лийын, ончыко вӱден. Шарнет ик мурым:

Кӧргӧ сырем ойлем ыле,

Ала-кӧлан ойлалат.

Ынде умылем, тиде «сырем», ӱмырем мучко чоныштем арален, шылтен ашныме шӱм-чон шижмашем мыйым, шоҥго айдемым, огеш амырте, кӱшкырак веле нӧлталеш.

Ф. БАЙТУКОВ.