Школ - нунылан кокымшо сурт

Надежда Геннадьевна САЛИЕВА, Мишкан селасе (Мишкан район) шуко профилян полилингвальный 2-шо школышто марий йылмым да литературым туныктышо. Паша стажше - 20 ий.

- Туныктышын кечыжым пайрем семын вучена. Тиде кечын ме, туныктышо-влак, школыш изиш варарак миена. Мемнам тунемшына-влак школ омса воктене пеледыш дене вашлийыт. Школышто самоуправлений кечым эртарат. Урок-влакым кугурак класслаште тунемше-влак вӱдат. Мыланнат урокым ямдылат. А ме пуйто тунемшыш савырнена да изишак койышланена: икте «туныктышым» тӱткын колыштеш, южышт телефон дене модыт, кагаз самолетым колтылыт. Вара «туныктышо-влак» педсоветыште кӧ шкенжым кузе кучымым лончылат. Мучашлан пайрем концертым ончыктат: мемнам саламлен мурат, куштат, сценкым модыт. 

Алена Ильинична АЛКИЕВА, Мишкан селасе шуко профилян полилингвальный 2-шо школышто историйым да обществознанийым туныктышо. Паша стажше - 20 ий.

- Мыят тиде пайремым эре вучем, молан манаш гын йоча-влакын мыйын олмеш урокым кузе эртарымыштым ончаш оҥай.

Вероника Валентиновна ИЛИКБАЕВА, Нерге школышто руш йылмым да литературым туныктышо. Паша стажше - 17 ий.

- Туныктышын кечыжым меат школыштак вашлийына. Мемнан денат 10-11 классыште тунемше-влак Самоуправлений кечым эртарат, урок-влакым намият да йӧратыме туныктышыштлан концертым ончыктат. 

Надежда Демьяновна БАЙДИМИРОВА, Ардаш кыдалаш школышто марий йылмым да литературым туныктышо. Паша стажше - 27 ий.

- Туныктышын пайремже годым школышто Самоуправлений кече эрта. Йоча-влак, оза семын, чыла пашам шке шуктат, туныктышо-влакым «кандарат»: урокым эртарат, концерт дене куандарат. Ты пайремыш ме туныктымо пашан ветеранже-влакымат ӱжына, нуно мемнан пагалыме унана улыт.

Анжелика Леонидовна ЮЗУКБАЕВА, Я. Ялкайн лӱмеш Чорай марий гимназийын марий йылмым да литературым туныктышыжо. Паша стажше - 22 ий.

- 5 октябрьыште Туныктышын кечыжым палемдена. Тиде кечым кажнына уло чон дене вуча, шонем. Кузе вес семын, вет туныктышо шке йӧратыме пашажлан уло илышыжым, чонжым, тазалыкшым пуа. Школ деч посна иленжат огеш керт, очыни.

Алена Даниловна СУЛТАНОВА, Пӱрӧмучаш школын марий, руш йылмылам да литературым туныктышыжо. Паша стажше - 19 ий. 

- Туныктышын кечыже - профессиональный пайремна - илышыштына чоннам ойыртемалтын ылыжтыше тат. Тунемше-влакын мурымышт-куштымышт, почеламутым лудмышт, мастарлыкыштым ончыктымышт ты кечын лач мыланна, туныктышо-влаклан гына, пӧлеклалтын. Тыгайже кузе кумылым огеш нӧлтал?

Надежда Петровна ХИСМАТУЛЛИНА, Мешер школышто (Шаран район) математикым, руш йылмым да литературым туныктышо. 39 ий тӱҥалтыш класс-влакым туныктен. Паша стажше - 39 ий.

- Ме ты пайремым школышто эртарена.

- Тиде кечын тендам кӧ саламла?

Н. САЛИЕВА: Мемнам ача-ава, тунемше, йолташ да родо-шочшо-влак саламлат. А мый шкемын ончыч туныктышылан ыштыше ачам-авамым саламлаш миен толам.

А. АЛКИЕВА: Утларакше тунемше-влак саламлат, сай концертым ямдылат. Чыла тиде кумылым нӧлта. Профессиональный пайремнам туныктышо коллектив денат веселан эртарена.

В. ИЛИКБАЕВА: Да, Туныктышын кечыжым огыт мондо, шарнат, саламлат. 

Н. БАЙДИМИРОВА: Мемнамат тунемше-влак, ача-авашт, школ администраций, районысо шинчымаш пöлка вуйлык, профсоюз организаций саламлат.

А. ЮЗУКБАЕВА: Пайрем вашеш гимназийыштына мероприятийым эртарат: администраций ден профком кызытсе да сулен налме канышыште улшо педагог-влакым пайремыш пагален ӱжыт. Нунын лӱмеш шуко поро мутым ойлат, мурым йоҥгалтарат. Йоча-влак дене пырля туныктышо-влакат шке туныктышыштлан мурпӧлекым ямдылат. Преемственность чыла вере сай лектышым пуа. Кузе ойлат, кеч-могай сай туныктышын тудын дечат уста туныктышыжо уло. Мемнанат тыгак. Тек мемнан икшывына, тунемшына-влакат нуным палат, уремыште поро мут дене вашлийыт!

А. СУЛТАНОВА: Пайрем дене утларакше тунемше-влак саламлат. Школым тунем лекше южо выпускник-влакат мемнам Туныктышын кечыж годым гына огыл, У ий але моло пайрем годымат поро шомакышт дене куандарат. 

Н. ХИСМАТУЛЛИНА: Пайрем дене тунемше, йолташ, шочшо - икманаш, чыла палыме-влак саламлат. 

- Педколлективыштыда самырык туныктышо-влак улыт, нуно кажне ийын ешаралтыт?

Н. САЛИЕВА: Школыштына самырык туныктышо-влакат улыт, но шагалрак. Пытартыш жапыште вузым тунем лекше-влакын школыш толаш кумылышт пеш уке. Нуно кугурак оксан пашам кычалыт. Туныктышо дипломан палымем-влак кокла гычат шукын кӱч сервисыш «лупшалтыныт», визажистлан ыштат,  мемнан деч шукырак оксам налына, маныт. 

А. ЮЗУКБАЕВА: Я. Ялкайн лӱмеш марий гимназийыште пашам йӧратыше, келге шинчымашым пуаш тыршыше, эре уым кычалше, творческий шӱлышан да опытан педагог-влак тыршат. Коллективна кокла ийготан, ий гыч ийыш рвезешт шога. Кодшо тунемме ийыште математикым туныкташ самырык туныктышо тольо, а тений школ ешна эше кок специалист - англичан йылмым туныктышо да педагог-библиотекарь дене пойдаралте. Икманаш, гимназийыште илыш шолеш. Пашадар пешыжак огеш куандаре гынат, нигӧ вуйым ок саке, эре ончыко ончена, эрласе кече сайрак лиеш манын, пеҥгыдын ӱшанена.

Тачысе кечын туныктышын статусшо шукылан волен. Ача-аванат, общественностьынат отношенийышт койынак вашталтын. Таче туныктышо шкенжын «яндар» лӱмжӧ верч «кучедалеш», шке лӱмнержым кӱшнӧ кучышаш верч тырша. Уке гын, кӧ мемнан верч тидым ышта? Лач педагог гына шкенжын суапле пашаже, личный примерже, опытшо дене туныктышын чын лӱмжым арален коден кертеш. Мемнан коллективыште кажныже тыгай, тыгаяк лийыныт мемнан туныктышына, наставникна-влакат. Ӱшанена, ме нунын тӱҥалме пашаштым кӱлеш семын шуена. 

А. СУЛТАНОВА: Школышкына самырык туныктышо-влакат толыт. Опытан педагог-влак нунылан эре полшаш тыршат. Профессийыш икымше ошкылым ыштыме годым тыгай полыш деч посна огеш лий, шонем, молан манаш гын изирак школышто туныктышо иканаште ятыр задачым шуктышаш. Мутлан, мыйын намийыме  марий да руш йылме урокла дене шагат-влак шагалрак улмылан кӧра эше историйым да башкир йылмым туныкташ верештеш. Тыгодымак курс-влакым эртыман, конкурслаште участвоватлыман, вебинар-влакым ончыман, школ пашам чыла шуктыман - икманаш, туныктымо пашалан шуко вийым пыштыман. Чыла самырык туныктышо тидым огеш чыте…          

Н. ХИСМАТУЛЛИНА: Самырык туныктышо шагал. Изи пашадарат лӱдыкта, витне.

- Тымарте школышто тунемше-влаклан пашам ыштыктыман огыл ыле. Тений пашалан туныктен кушташ кӱлмӧ шотышто законым луктыныт. Тиде вашталтышым кузе вашлийда?  

Н. САЛИЕВА: Йочам изинек пашалан кумылаҥдыман. Тидым закон дене пеҥгыдемдымым сайлан шотлем. Ача-ава-влак тореш ышт лий. Мутлан, тений мыйын 5-ше классыштем тунемше йоча-влак кӱварым шке мушкыт. Икымше кечылаште кузе мушкаш кӱлмым шке ончыктем ыле, ынде нунат тунемыч. Урок деч вара партым, окна ончылым ӱштыт. Тиде сомылым уло кумылын шуктат. Тыге  шке пашаштым аклаш тунемыт, ончыкыжым нунылан куштылгырак лиеш, шонем.

А. АЛКИЕВА: Йоча-влакым пашалан туныктыман. Тиде пеш сай.

В. ИЛИКБАЕВА: Мыйын шонымаштат, йоча пашам ыштен кушшаш. 

Н. БАЙДИМИРОВА: 1 сентябрь гыч йоча-влакым тӱрлö пашаш ача-аваштын келшымышт деч поснак ушаш лиеш. Тиде пеш сай закон. «Паша деч посна илыше еҥ нигунамат шотан огеш лий», - маныт калыкыште. Тиде тыгак. А вес могырым ончалаш гын, йоча, классым шке мушкеш гын, шке пашажым акла, арулыкымат эскераш тырша. Мемнан школышто йоча-влак шке классыштым эре мушкыныт. Кызытат классыштем кажне кечын дежуритлат, ончыч ача-ава-влак чылан йодмашым серат ыле. Тореш ойлышо лийын огыл.

А. СУЛТАНОВА: Мемнан школысо тунемше-влак паша деч огыт лӱд, а ме нуным туныктен шогена, кӱлеш годым каҥашым пуэна.

Н. ХИСМАТУЛЛИНА: Кушкын толшо икшыве-влакым пашалан туныктымаш пеш кӱлешан. Изинек пашаш шуаралт кушшо еҥ илышыште шкенжым ӱшанлын шижаш тӱҥалеш, шонем. 

- Йылме, койыш-шоктыш, айдемын шӱм-чон поянлыкше (кӧргӧ культурыжо) икте-весышт дене кылдалт шогат. Кажне культурын (калыкын) шкенжын йылме системыже уло. Шочмо йылме ок кӱл, пайдаже уке манме дене калыкын духовный поянлыкшымат йомдарен толына, марий улмынам шукыж годым йылмым палыме, кутырен моштымо дене огыл, пайрем вургемым чиен лекмына дене веле ончыкташ тыршена. Кузе шонеда, тиде чын койыш?

Н. САЛИЕВА: Шочмо йылмым кажне йоча палышаш да тунемшаш. Мемнан школышто тӱрлӧ калыкын икшывышт тунемыт: марий, руш, башкир, татар. Икте-весышт дене нуно рушла мутланат. Чаманен каласаш логалеш, кызыт ялысе йоча-влакат рушла веле ойлаш тӧчат. Тиде проблемым марий йылмым туныктышо гына тӧрлен ок керт, эн ондак еш гыч тӱҥалман. Марий ешыште йоча дене марла кутырыман, марла газетым лудман, марла мурыман.

Тений мемнан школна «полилингвальный» лӱмым налын. 1-ше классыште математикым да окружающий мир предметым рушла да англичанла, а ИЗО ден трудым рушла да марла, 5-ше классыште ИКТ-м да географийым рушла да марла тунемыт. Чылажымак огыл, а кӱлеш термин-влакым. А эше мемнан школышто кажне кечын тӱрлӧ йылме дене поро мут-влакым ойлат: шочмын - рушла, кушкыжмын - пошкыртла, вӱргечын - марла, изарнян - англичанла, кугарнян - татарла.

В. ИЛИКБАЕВА: Мыйын шонымаште, шочмо йылмын пайдаже кугу. Тунемше шке йылмыжым сайын пала гын, тудлан вес йылмат куштылгын пуалтеш. Кӧ шочмо йылмым йӧратен тунемеш, тудо шке шочмо элжым саклаш, йӧраташ, кугешнаш тӱҥалеш, вет шочмо йылме - чылалан тӱҥалтыш. Шочмо йылмым тунемман. 

Н. БАЙДИМИРОВА: Шинчымаш тӱняште эре могай-гынат вашталтыш лиеда. Туныктышо керек-могай уланат эре ямде улеш. Кызыт шочмо йылме денат оҥай урокым эртараш шуко йöн уло. Школышто проектор, компьютер, интернет улыт, кажне ийын программе дене келшыше учебник-влакым колтат. Чаманен каласаш логалеш, кызытеш марий литератур дене 7-9 класслан у книга-влак уке улыт. Но ме нунымат колтат манын ӱшанена. 

А. СУЛТАНОВА: Кызытсе саманыште шочмо йылмынан вийже утыр лушка. Марий улмынам шукыж годым вургем дене гына палдараш тӧчена. Конешне, тиде йоҥылыш. Лишыл жапыште, икмыняр вич-лу ий коклаште марий йылмынам арален коден огына керт гын, ончыкылык тукымлан (Нунын коклаштат йылмына верч тургыжланыше патриот-влак садак лектыт дыр, шонем.) тидым ышташ эше нелырак лиеш.           

Н. ХИСМАТУЛЛИНА: Марий йылме шотышто мом каласыман? Ава-ача икшывыжым изинек шочмо йылмылан ок шӱмаҥде гын, урокышто гына туныкташ ок лий. Кызыт марий йылме урокышто шке йылмынамат йот йылме гай туныктена. Йоча-влак шочмо йылмым пеш начар палат. Концертым ончымаш да мурымаш-куштымашат сай, но кажне кечын суртышто шочмо йылме дене огына кутыро гын, йылмынам йомдарена. 

- Тыланда туныктымо пашаштыда тау мутым чӱчкыдын колаш логалеш? 

В. ИЛИКБАЕВА: Мыйын шонымаште, туныктышын шке паша лектышыжым ужмыжо, йоча-влакын илышыште шке верыштым мумыштлан, тыршен пашам ыштымыштлан, ешым чумырымыштлан куанымыже - пашажлан эн кӱкшӧ ак. 

Н. ХИСМАТУЛЛИНА: Туныктышын пашаже - пӧрт чоҥышын пашаж гай, кечын изи ньоган ушешыже кермыч почеш кермычым опта, но нуным шинча дене ужаш огеш лий. Тиде кажне кечын кыртмен, тыршен ыштыме паша. Туныктышо шке паша лектышыжым жап эртымек веле ужеш. Ӧрдыж гыч ончымаште пашаже куштылгыла чучеш, нелытшым шке ыштен ончымек веле палет. 

Ик гана ик ачам вашлийымат, «Те огыл гын, эргым йомеш ыле вет. Пеш кугу тау. Ындыжым кандидатлык диссертацийым аралыш» манеш. А ожно, икымше классыште, тиде рвезе нигузе буквам шарнен кертын огыл. Шыже каникул мучко кечын тунемаш кошто да мо-кузежым умылен шуктыш. Вара школым сайын тунем лекте, кӱшыл шинчымашым налын.

- Пайрем вашеш коллегыда-влаклан мом тыланеда?

Н. САЛИЕВА: Туныктышын пашаже пешак неле, но тыгодымак суапле да кӱлешан. Вет туныктышо йочам лудаш да возаш гына огыл, тыгак поро ден осалым ойыраш туныкта, чын илыш корныш луктеш. Чыла туныктышо-влакым, ачам ден авамым, пырля тунемме йолташем-влакым пайрем дене саламлем! Пеҥгыде тазалыкым, тыршыше йоча-влакым, пашаште сай лектышым, ешыште умылымашым да пагалымашым тыланем.

Н. БАЙДИМИРОВА: Тиде пашаште тыршыше коллеге-влакым уло кумылын саламлыме шуэш. Нунылан тазалыкым, пашаште лектышым, ешыште умылымашым тыланем. 

А. ЮЗУКБАЕВА: Пашада ушнен шогыжо, урокда-влак оҥайын эртышт, тӱвыргӧ лектышым пуышт. Тӱҥжӧ тазалыкда пеҥгыде, уш-акылда волгыдо лийышт.