Все новости
Шинчымаш кугорнышто
17 шорыкйол 2023, 16:00

Ахмет Асаев - мемнан землякна

(Мучаш. Тӱҥалтыш 2-шо номерыште.)

Авторын фотожо.
Авторын фотожо.

С.А. Валишина: 60-шо ийлаште савыктыме  «Ончыко» журнал-влак гыч иктыштыже  А. Асаев «Авторын вашмутшо» статьям возен: «Ошвичыжат, йӱксыжат» романыштем пейзаж шотеш шкемын палыме вер-шӧрем кучылтынам. Но тудым кӱлеш семын вашталтыде коден омыл. Герой-влак нергенат тидымак каласаш логалеш. М. Горький манмыла, кажне герой шуко еҥым ончен сӱретлыме. Лудшо-влак семын мый шкежат героем-влакым йӧратем. Мыланемат тугак чучеш, пуйто Кужер ял, Кужер икса ала-кушто чынжымак улыт да Сергей, Чолпан, молат тушто илат». 

М.Н. Адылгареева: «Шкемын палыме вер-шӧремым кучылтынам», - ойлен автор. Чынак, тыгай ужашым романыште ятыр муаш лиеш. 

«Кужер ял сӧрал верыште шинча. Сӧраллыкше пӱртӱсын моторлыкыштыжо веле огыл, эше - поянлыкыштыже. Кужерлан кок авасер кокласе чыла мландым, моло  огыл, Ошвиче пӱчкын пуэн да эше шке капше денак пече семын шӱдышлен шынден, пуйто моло нигӧ пурен ынже керт малдалын. Чын огыл мо, Кужер ялыш шуаш вич меҥге веле кодеш, а Ошвиче, пӱгыла кадырген, Нӧлпер ял велке вес авасерыш кусна, чыла ӱлыл мланде полуостров семын Кужер ял пелен кодеш».

«Ошвичын ял велысе кӱкшӧ аркаже малаш вочшо маскан тупшыла койын кия. Тиде кугу маска тупеш ныл ял верланен: Екмек, Екей, Кужер, Таваш. Кужер эн покшелне, эн кугу, эн мотор.

Кӱкшӧ арка Кужер ялым йӱдвел мардеж деч кӱ пырдыжла авырен шога. Йӱштӧ мардеж ял дек шуэшат, тушко ок пуро, трамплин дене тӧрштымыла, ӱмбачын чоҥештен эрта. Южгунам гына озыркан мардеж урвалте, ял йыр кушшо пушеҥге парчаш пижын пӧрдеш-пӧрдешат, алже пытен, Иксаш шуҥгалт йомеш».

Юстина Янсубаева, 9 класс: Ахмет Асаев романыште мемнан ялна дене кылдалтше йомак-легендымат кучылтын: «Пеш шукерте, пешак  ожно, ший гай вӱдшым йоктарен, Ошвиче-лай эҥер, ший-лай эҥер, ялна воктеч йоген эртен…

Эҥер воктен, ялна воктен, лийын, маныт, Йӱксилем: Йӱксэрге ден Йӱксӱдыр илем. Кажне кечын, кажне эр, ший пучла йоҥгалтарен, ялым нуно саламленыт, пашачым пашашке тарватеныт. Маныт, пелйӱд годым айдемыш савырненыт.

Илен ялыште шайык шинчан ораде Ормарче, лочо каче. Шонен пыштен лийдымашым, кӱлдымашым: ватым ышташ Йӱксӱдырым… Ышталтын осал паша: Ормарче лӱен пуштын Йӱксэргым.

Кодмек шкетак, кодмек тулыкеш, Йӱксӱдыр келшен огыл Ормарчын ватыже лияш… Тыге Йӱксӱдыр мурен-чеверласен, ял ӱмбач кум гана пӧрдын савырнен, Йӱксэрге ӱмбак кӱла шуҥгалт лаштырген.

Кум кече, кум йӱд, чарныде, Ошвиче шыдын шурген, шке сержым сӱмырен, языкыш пурышо ялнам коден, кораҥын каен. Эҥер олмеш Икса, купан ер, веле кодылден…»

Шӱшпык шӱшка, шонеда мо?

Иван Искаков, 9 класс: Ахмет Асылбаевич ден ватыже, Александра Николаевна, кок эргым да ик ӱдырым ончен куштеныт. Ида ӱдырышт «Марий АССР-ын заслуженный туныктышыжо», Владимир эргышт «Марий АССР-ын заслуженный машиностроительже» лӱмым налыныт.

М.Н. Адылгареева: Марий сылнымутын аксакалже илыме курымыштыжо пеш поро, тыматле койышан айдеме лийын. Кеч-момат кумыл дене ыштен, садланак тыгай кӱкшытыш шуын. Ял калыкат - илалшырак-влак - тудым тыгайымак шарнат. 

Шке ялже нерген тудо эре шонен, шарнен илен. «Ошвичыжат, йӱксыжат» романыштыже ялысе проблемым тарваташ тыршен, произведенийыште ончыко ужын моштымыжат коеш. Вет ялыш пӧртылшӧ Чолпан Эшплат эҥер гоч кӱварым чоҥынеже. Эшплат эҥерже - тиде Явбазе эҥер. Ончыкыжым тиде кӱвар лиеш манын каласена гын, йоҥылыш огына лий, шонем. Вашке тышеч кугорно каяш тӱҥалеш да тунам эҥер гоч кӱваржат лиеш.

Марий йылме дене кылдалтше кызытсе проблемым раш ужын моштен: «А меже шочмо йылме деч посна кузе, а? Йочанам кузе ончен куштена? Могай аза малтыме мурым мурена? Кузе йӧраташ тӱҥалына? Шкенан тушманнам палаш кузе тунемына, а?»

Вот тыгай лийын Ахметгарей Асылбаевич Асылбаев. Тудын ойжо тачат чонеш логалше да шонаш таратыше… 

«Ӱжара мурызо» произведенийже гыч ужаш дене творчествыжым иктешлаш лиеш: «…Уке, айдемын чапле лӱмжым рокеш тояш ок лий. Тудын чонжылан рок оза огыл, а мланде ден кава - волгыдо оза. Те, йӱд курныж-влак, пален лийза, мланде ден кава ок пыте гын, мыйын лӱмемат ок мондалт! Мыйын лӱмым йомдараш чумыр марий калыкым пытараш кӱлеш. Марий чонышто мыйын чонем ила!»

Палыме марий писатель, публицист, литературовед землякнан илышыже да творчествыж дене ме чылан кугешнена. Тудын ушан-шотан койышыжо, тӱвыргӧ илышыже, суапле пашаже мемнам эре ончыко ӱжыт, а лӱмжӧ эрелан шӱмешна кодеш. 

«Уке, монден онал ме тендам,

Курымашлык пашадам.

Поро чонан, 

                     кугу айдеме лӱмдам

Ойлена вет, кугешналын.

Уке, монден онал ме тендам,

Шӧртньӧ дене 

                             возена лӱмдам!»

(А. Асаевын «Курымаш-влак» пьесыж гыч).

Автор:Игорь Губаев
Читайте нас: