Ахмет Асаев - мемнан землякна

Писательын йоча да тунемме жапше нерген

Аделина Гареева, 8 класс: «Документ почеш 1912 ий 15 июньышто шочшылан шотлалтам, а чынжым гын авам мыйым апрель мучаштак ыштен. Лушкыдо тазалыкан, черле лийынам, ачам ден авам ала колен колта манын шоненыт, сандене возыкташ вашкен огытыл. Авамын (Такияна лӱман ыле.) икымше марийже колен колтенат, ял ӱмбалне перныл коштшо батракым, Асылбай Яныбаевым, суртеш пуртен», - возен Ахмет Асаев шкеж нерген. Асылбай деч кок икшыве шочын: Асыл (Асылгарей) да Ахмет (Ахметгарей). А икымше марий деч вич икшыве лийын улмаш. Икманаш, кугу еш дене иленыт. Но вашке авашт колен колта, Ахмет тунам ныл ияш веле лийын. Колымо кечынже, уло ешым поген, сугынь семын кӱштен каласен: «Амайым (Ахметым) сайын ончен куштыза, ида орландаре. Мый кузе илымыдам вес тӱня гыч эскераш тӱҥалам».

Кум ака ден кок иза Амайым пеш сайын ончен куштеныт, обижаен огытыл. Эн чотшо Тойсуло акажым пагален. Тудо 5-6 ияш Ахметым лудаш, сераш туныктен, сандене ялысе школышто Ахмет Асаевым вигак кокымшо классыш шынденыт.

Нылымше классым пошкудо Руш Елтек ялыште тунем лектын. Тыште руш йылмым палаш, рушла кутыраш тунемын. Тидыже 1926 ийыште Пӱрӧ педтехникумыш пураш ямдылалтме классышкыже логалаш сайынак полшен.

Писатель, критик, литературовед

Савелий Саликаев, 9 класс: Ахмет Асаев изинек ача-ава деч посна кодын. Туге гынат тунемаш тыршен. Пӱрӧ оласе педагогический техникумым, Марий кугыжаныш педагогический институтым тунем пытарен. Вуз деч вара ВЛКСМ Марий обкомышто инструкторлан, Параньга педучилищын директоржылан ыштен. 1939 ийыште Марпединститутын старший  преподавательже лийын. Кугу  Отечественный сар годым Совет Армий радамыште служитлен, но черланымыжлан кӧра 1943 ийыште мӧҥгеш пӧртылын, «Марий коммуна» газет редакцийыште пашам ышташ тӱҥалын. Тиде ийыштак верысе книга издательствын директоржылан шогалтеныт. 1946 ийыште МарНИИ-н научный сотрудникше лийын, 1961 ий гыч - «Ончыко» журналын тӱҥ редакторжо. Тиде должностьышто пенсийыш лекмешкыже пашам ыштен. А. Асаев - 1943 ий гыч СССР Писатель ушем член, Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже.

Ахмет Асаевын паша корныжо

Игорь Сагадиев, 9 класс: А. Асаев Мишкан районысо Кульчубайыште пашам ышташ тӱҥалын. Тудо тушко 1931 ий тӱҥалтыште, Пӱрӧ педтехникумын пытартыш курсышто тунеммыж годым миен, тӱҥалтыш школышто кеҥеж марте ыштен. Педтехникумым тунем лекташыже 4 тылзе кодын улмаш, но комсомолец да чыла могырымат ушан-шотан улмыжлан кӧра ончычак ялыш туныктышылан колтеныт.

Тудо, тулык рвезе, кок кеҥежым техникумын подсобный сад-пакчаштыже пашам ыштен, ик кеҥежым вуйлатыше лийын.

Кульчубай школышто Вера Петровна Ибагишева Ахмет Асаевым  сайын вашлийын. Пелашыж деч ойырлышо  ӱдырамаш школыштак илен. Вера Петровна   ден Ахмет Асаев коктын келшен пашам ыштеныт.

М.Н. Адылгареева: Ахмет Асаевын тунемме жапше гыч эше могай ойыртемым ешарен кертыда?

Юстина Янсубаева, 9 класс: Тудын тунемме жапше нерген ик оҥай ойыртемым палемдаш лиеш. Кушто гына шинчымашыжым нӧлтен огыл, чыла вереат мынярлан гынат кӱчыкемдыме программе дене тунем лектын: тӱҥалтыш школым нылыт олмеш кум талукышто пытарен, Пӱрӧ педтехникумым 1931 ий кеҥеж тӱҥалтыште пытарышаш олмеш  февральыштак ямде специалист семын пашаш колтеныт. Пединститутымат ныл тылзе ончычак пытарен, ВЛКСМ обком вуйлатышылан шогалтеныт. Тугеже тудо сайын тунемше, пашам йӧратыше, тыршышан да йӧсым сеҥен кертше айдеме лийын. Ме землякна дене кугешнена, тудын деч примерым налына.

М.Н. Адылгареева: Мемнан дене кугурак ийготан ялчына, тӱвыра пашаште, школышто туныктышылан ыштыше-влакат улыт. Шкеныштын эскерымышт гыч А. Асаевын творчествыж нерген нуно мом каласен кертыт?

А.И. Якиева: Ончыкылык писательын институтышто тунеммыж годым тудын туныктышыжо-влак В. Мухин, В. Соколов, Ш. Осып лийыныт. А. Асаевын шӱмешыже эн чот Шабдар шыҥен кодын, тудак сылнымутлан шӱмаҥден. Шабдар  огыл гын, литератор огешат лий ыле дыр. Тидыжым моло-влакат паленыт, сандене 30-шо ийлаштак «Шабдарын тунемшыже» маныныт. Иосиф Архиповичын ойжо почеш М. Шкетанын творчествыж нерген шымлымашым возен, тидак диплом пашаже лийын. «У вий» журналеш 1935 ийыште печатлалтын.  

М.Н. Адылгареева: А могай пашаже-влакым эше палемдаш лиеш? 

О.А. Исакова: Ахмет Асаев «М. Шкетанын творчествыже», «Кугу Отечественный сар жапысе марий литератур», «М. Шкетанын прозыжо», «Ефрушын творчествыже» паша-влакын, «Марий литература нерген книга», «С.Г. Чавайн» монографийын да моло шымлымашын авторышт. Сылнымутан литератур нерген серыме шуко статьяжым марий сылнымут историйыште палемдаш лиеш. Тышкак «Очерки истории марийской литературы» книгам, школ программылан ямдылыме хрестоматий, пособий-влакым, марла-рушла мутерым пуртыман.

А.Т. Асылбаева: Илыме курымжын пытартыш жапыштыже Ахмет Асылбаевич С.Г. Чавайн  да  М. Шкетан нерген шымлымашыже-влакым уэмден, келгемден, ешарен возен. 22 марий писатель - тиде Иван Одар (Романов), Тыныш Осып, Валерьян Васильев, Вениамин Иванов, Валентин Колумб да моло -  нерген «Шарнаш кодшо шарнымаш» книгам ямдылен шуктен. Нине шарнымаш-влакым лу ий утла возен. «Илышыште йолташым йомдараш куштылго, а ӱмырашым муаш куштылго огыл» ойжо кеч-могай саманланат пеш лач келшен толеш.  Ахмет Асылбаевич ик шарнымашыштыже возен: «Ончыч шымлыме пашам гына наҥгаенам, а вара сылнымутышкат куснышым». Тыге кодшо курымын 50-ше ийлаж гыч А. Асаев  сылнымутан произведений-влакым возаш тӱҥалеш. Нунын кокла гыч содержанийже дене ик эн сылнылан да келгылан  «Ошвичыжат, йӱксыжат» романже шотлалтеш. «Товатлыме куэ», «Ӱжара мурызо», «Муркайык ден кӱслезе», «Ӱмыр вошт», «Юлмар ден Юмын ӱдыр» пьесыже-влак М. Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драмтеатрыште шындалтыныт.

М.Н. Адылгареева: Тунемше-влак, а те могай произведенийжым лудында?

Артур Исаков, 9 класс: «Ӱжара мурызо» пьесын тӱҥ геройжо - самырык еҥ Григорий Карамасов. Автор тудын поэт-писатель лиймыжым, творческий корныш классовый кучедалмаш да социальный революций шӱлышеш шуаралтын пеҥгыдын шогалмыжым ончыкта. Григорий Карамасовын образшым марий литературын классикше С.Г. Чавайнын биографийже гыч налме факт-влак негызеш чоҥа. Тиде пьесе С.Г. Чавайнын Аральск теҥыз воктеке кайымыж дене пыта. Действий писательым арестоватлыме марте шуйна. 

М.Н. Адылгареева: Ындыжым «Ошвичыжат-йӱксыжат» романыш пӧртылына. Романын  тӱҥ йогынжо могай, кӧ тудын геройжо-влак?  Кугурак-влак тидын шотышто мом каласат?

А.И. Яныбаева: Тиде роман ял илышым ончыкта. Сарлан кӧра шаланыше еш, тудын пӱрымашыж нерген ойлышо автобиографический произведений. Романыште тӱҥ герой-влаклан Чолпан, Вера Петровна, нунын эргышт Алексей, Даша, Иван Иванович Манаев, Сергей шотлалтыт. Прототип-влакым тӱҥ шотышто илыш гыч налын. А Чолпан - автор шкеже, тудын образше гоч шкенжын шонымашыжым почын пуэн.

Андрей Янаев, 9 класс: «Ошвичыжат, йӱксыжат» романым автор 1971 ийыште савыктен, тушто шочмо кундемнан  пӱртӱсшым уэмдыме, колхоз ялыште мелиораций пашам ыштыме нерген ойла. Романын тӱҥ геройжо Петр Иванович Чолпан - марий инженер, ончычсо фронтовик. Тудо, кугу олам коден, шочмо ялышкыже пӧртылеш да колхозлан мелиораций пашам ышташ полшаш пижеш. Чолпан шочмо вер-шӧржым моторым, сылным ужнеже. Тудо, эҥер вӱдын корныжым тӧрлен, олыкым саемден, колхоз озанлыкым эшеат чот вияҥдынеже. Чолпан - коллективын, калыкын пашашт верч йӱлышӧ чонан, шке вийжым чаманыде, тӱшка паша верч тыршен, чыла йӧсым сеҥаш ямде улшо айдеме.

(Мучашыже лиеш.)