Педагогика ден педологий мо дене ойыртемалтыт? Лу-латкуд ияш икшыве-влакым молан туныкташ?

Теве ынде 20 утла ий тыгай вашталтышым ыштымын чынлыкше шотышто ӱчашат. Тынар ий икшыве-влакын вуйыштым ЕГЭ дене аҥыртылыт да индырат. Нуным, янлыкым дрессироватлыме семынак, тест-влакым эрташ туныктат. А ӱдыр-рвезе-влакын кумда, илышын тӱрлӧ шӧрынжым авалтыше профилян специализаций шинчымашышт садак уке але моткоч шагал. ВУЗ-ышто туныктымо годым лач тугай шинчымаш кӱлеш вет. М.В. Ломоносов лӱмеш МГУ-н ректоржо В. Садовничий Болонский системым «пиаритлымышт» годым тыге каласен: «Тунемаш пураш мийыше ӱдыр-рвезе-влак биологийым, химийым тунеммым 8-9 классыште чарнат. Нуно тугай предмет дене ямдылалтыт, могай дене ЕГЭ-м сдатлыман. Тиде лӱдмашан».

Россий ден Совет Ушем негызлыме (фундаментальный) образований дене пеҥгыде лийыныт, ЕГЭ тугай шинчымашым шыгыремден. Мемнан элысе образованийым Америкыште илыше-влакат сайлан шотленыт. 1963 ийыште США-н Президентше Д. Кеннеди тыгерак палемден:  «Тиде нацийын шинчымашыже тӱнямбалсе уло нацийыным ончылта». Совет образованийым ЮНЕСКО Тӱнямбалне эн сайлан кок гана, 1953 да 1990 ийлаште, шотлен. Тунам тудо кумшо верыште лийын гын, 2012 ийлан Россий образований кумло визымше верыш волен.

Школьник да ВУЗ-ын студентше-влак дене пашам ыштыме годым ситыдымаш-влак кызыт  чыла шӧрыныштат палдырнат. Тунам кузе вара школышто тунемше ӱдыр-рвезе-влакын вуйдорыкыштым арален кодаш? Уке гын, адакат ик тукым айдеме ончыкыжым кызытсе ЕГЭ-н жертвыж гай лиеш. Молан манаш гын, таче коло утла ияш самырык еҥ-влакын тӱня умылымашышт путырак изи, сандене нунын дене ойласашат йӧсӧ.

Мемнан элыште ЕГЭ-м чарен кертме нерген Кугыжаныш Думын Наука да образований шотышто комитет председательжын алмаштышыже М. Зайцев URA.RU дене ойласымыж годым каласен. Лучко ий тиде система дене ышташ толашеныт гын, тушеч ойырлашат ятыр жап кӱлеш. Угыч тунемме руш образованийыш пӧртылаш Россий Федераций федеральный собранийын Кугыжаныш Дума председательын алмаштышыже В.В. Володин ӱжын. Кугыжаныш Думын вице-спикерже П. Толстой ЕГЭ системыште воспитатлыме  пашан укежым палемден.

Образований системыште тест нерген йодышым 1934 ийыште И.В. Сталин годымак тарватеныт улмаш.

Мо тугай педологий?

Туныктымо да воспитатлыме шотышто наукым «педагогика» маныт. Педологий - икшыве-влак нерген наука. Тудым 1934 ийыште туныктымо да воспитатлыме годым тӱҥлан огыл шотленыт.

Кызыт педологийым ме тест але ОГЭ да ЕГЭ манына. Тугеже, совет жапысе да тачысе школым таҥастарена гын, тыгай иктешлымашым ыштен кертына: тест - тиде осал! Школышто йочан ушыж дене пашам ыштыме олмеш тудым аҥыртылыт. Кӱлдымаш да пеҥгыде специализаций шыҥдаралтеш. Тидлан  шарнен мошташ тунеммат сита, сандене икшыве-влак шонен, лончылен, доказатлен огыт мошто. Образ дене шонен моштымо нерген ойлышашат уке.

Мутлан, математика дене задачым ыштыме годым, поче-поче действий дене шонен, але, мӧҥгешла, вашмут гыч решенийыш лекташ лиеш. Кызыт иктаж выпускник тыге шонен мошта мо? Палаш - тиде икте. Умылаш да шонаш але туныктышылан шке шонымашетым, логически умылтарен, чынлыкшым доказатлаш - йӧршын весе. Тидлан шуко йочан ӱнарже огеш сите. Чын вашмутым ойырен налаш шонышаш уке, палаш гына кӱлеш. Тугеже, ЕГЭ зияным ышта.  

Элысе ВУЗ-влакын туныктышышт, университетыш пурышо ӱдыр-рвезе-влакын текст дене пашам ыштен моштыдымыштым палемдат. Нуно авторын тӱҥ шонымашыжым, абзацын идейжым каласен огыт керт.

Кугурак ийготан еҥ-влак ВУЗ-ыш тунемаш пурымо годым ныл-вич лаштыкеш сочиненийым возымыштым шарнат. Тунам оценкым йоҥылышлан гына огыл, страница чотланат шынденыт. Ныл-вич лаштыкан кид дене возымо паша айдемын уш-акыл вийжым, шонымашыжым ончыктен. 

Кызытсе ӱдыр-рвезе-влак изложений ден сочиненийым возен огыт керт. Нуно моткоч сай шарнаш тунемыт гынат, логически шонен огыт мошто, сандене тӱня умылымашышт начар. Ончычсо образований система годым нуно кеч-могай олимпиадыште сеҥышыш лектыныт гын, кызыт уке.

Совет да Россий школ аҥысыр специализацийым огыл, кумда шинчымашым пуэн, ончыкылык илышлан негызым ыштен. ВУЗ ден техникумлаште профильный специализаций лийын. Совет школышто туныктымашын кӱкшытшӧ кокла деч кугурак улмаш. Пӧртышто тунемаш колтымек, тиде кӱкшыт шукылан ӱлыкӧ волен. Тунемше-влак эсогыл куштылго тест-влакым йоҥылыш ыштат.

Таче кушкын толшо тукымым нигӧ огеш воспитатле. Образованийын ончычсо экс-министрже А. Фурсенко палемден: «Совет школын экшыкше Творецым куштымаште лийын, а мыланна квалификациян потребительым кушташ кӱлеш».

Кызытсе самырык тукым потребитель улеш, тудын илышым критически анализироватлаш ӱнарже уке. Кӧ чеверрак кагазеш вӱдылмӧ сатум ончыкта, нуно тудын почеш каят. Тыгай еҥ-влак Навальныйлан да элым сӱмырал шуаш тыршыше моло тушманлан лач веле улыт. Тыгак 1917 ийыште Россий империйым сӱмырымӧ да 1991 ийыште СССР-ым шалатыме годым лийын.

Калыкын умылымашыжым ыштымаште телевидений кугу верым айла. 2010-шо ийлаште тӱшка кыл толын лекте. Тудо айдемын уш-акылжым вашталта веле огыл, могай кӱлеш, тугай модель дене «чоҥа». Тидым туныктымо процесс гыч воспитатлыме пашам лукмылан кӧра ыштен кертыныт. Йочам воспитатлыме сомылым тӱшка кыллан ӱшаненытыс! Ончыч самырык-влак тушто яра жапыштым эртареныт. Педагог-эксперт-влакын тӱшка кыллаште текшырымаш кӱлмӧ нерген шижтарымыштым иктат шотыш налын огыл. Пӧрт гыч (дистанционно) тунемме годым пеш шуко тунемше ТикТок USA, Фейсбук, Инстаграмм, Твитер, Медуза Латвия да моло тӱшка кылыш ушныш. Тыге тӱшка кыл тӱрлӧ группысо самырык еҥым иктаж-мом ышташ ӱжшӧ ӱзгар марте вияҥе. Мутлан, 2021 ий 23 январьыште лийше протест-акцийыш ӱдыр-рвезе-влакым лукташ Китайыште ыштыме ТикТок  тӱшка кыл полшен. Тиде цифровой платформын кугу ужашыже США-ште лектеш. Тунам ТикТокым митингыш лекташ ӱжшӧ видео дене «теменыт». МВД формым чийыше участник-влак чылан ончылно вургемыштым кудашыныт але погоныштым налын кудалтеныт. Тидын дене нуно, «вӱран режим» велне лийын, шке калык ваштареш каяш тореш улмыштым ончыктеныт пуйто. «Тыге Интернетыште флешмобым ыштеныт», - возен «Завтра» газетын корреспондентше И. Титов (2021 ий 25 январь). Тӱшка кыл уш-акылым алмашта да ӱжеш гына огыл, эше «Теат тыге ыштыза» манме ушдымо «шаблоным» ончыкта.  Икшыве-влак  мо ышталтмым огытат умыло: чылан кеч-могай регионыштат ик лозунг почеш тиде шаблон дене «каят».

2010 ий гыч Китайын тӱшка кыллаштыже самырык-влакын койышыштым эскераш эмоций заражений шотышто опытым тӱҥалыныт улмаш. Российыште Гонкгонгысо митингым онченыт гынат, тидым шотыш налын огытыл. Тушто тӱшка кыл-влак флешмоб полшымо дене самырык да кокла ийготан икшыве-влакым виктараш тӱҥалыныт. Мутлан, чылалан «Покемон ГО»-н сатужым налаш темленыт. Варарак иктаж-мо ваштареш митингыш лекташ ӱжшӧ шаблоным ончыктышо кыл толын лектын.

ТикТок вуйыш пурыдымо настам ыштыктыше  ӱзгар улеш. США-ште ТикТок USA шинча ончылныжо шӱдӧ миллион кокла ийготан да самырык ӱдыр-рвезым куча. 2021 ий 23 январьыште Российыште ТикТокын «пашажым» уло эл ужо. Икшывына-влак палыдыме лӱдыкшӧ дене вашлийыныт. Мыланна нуным тиде лӱдыкшӧ дене кучедалаш, сеҥаш да осал информаций сарыште илаш туныктен куштыман. Икшывына-влак чыла: уш-акылыштым, усталыкыштым, кап-кылыштым шуарыше - предметым иканаште тунемшаш улыт. Йоча-влак верч школ чыла ыштышаш. Тудо музыкальный, спортивный школ-влакым, техникумым да гуманитарийым иктыш ушышаш. Чыла предметат икшывым шке «помышышкыжо» налшаш, оҥай лийшаш. Кызыт шымше классыште тунемше-влак «Тиде мылам ончыкыжым огеш кӱл», - ышталыт. Южо кугыеҥат нунын дене келша. Чын, тудын ончыкыжым кӱлешыже огеш лий гынат, ме синопсный (вуйдорыкын тӱрлӧ ужашыжым ушышо) ваш-кылым арален кодена. Тиде - мемнан ончыкылыкна.

Музыкальный школым, тыглай школ дене ушен, ӱдыр-рвезе-влакым тӱрлӧ сем ӱзгарым шокташ, мураш туныкташ кӱлеш. Хор дене мурымаш - тиде риторика огыл мо? Тунам туныктышо-влакланат караоке дене серлагаш огыл, музыкальный образованийым налде ок лий. М.А. Балакирев палемден: « Музыка - тиде Юмын мландысе узьмак деч кодымо изи ужашыже».

Художественный школым тыглай дене ушаш. Йоча-влак кеч парт кокласе пошкудыштым сӱретлен моштышаш улыт. Кузе А.С. Пушкинын илыме жапыштыже лийын: чернилан пера дене айдемын тӱсшым ончыктен кертыныт. Сай лиеш, кунам мут дене сӱретлыме почеш ученик персонажым кагазеш «воза».

Техникумымат школыш ушаш. Тек ӱдыр-рвезе-влак прикладной наукым тунемыт.

Творчество - рисований, пений, театральный моштымаш да молат кӱлыт. Икмыняр ий гыч у технологий йӱлалан кӧра у паша лектеш. Тидлан технический инженерный образованиян да творческий ӱнаран еҥ-влак кӱлыт. Икшыве логико-творческий технарь лийшаш. Лишыл лучко-коло ий робототехника специализаций ончыко лектеш.

Труд урокышто пум пӱчмӧ да оҥам пужарыме деч посна рвезе-влак машинам олмыктышаш, пуч-влакым варитлышаш улыт. 3D манме аппарат-влак тыгай йӧным пуат. 3D-принтерыште-3D-моделированийыште мебельым погаш, пӧртын проектшым ышташ туныкташ кӱлеш.

Физкультура урокыш спортын чыла видшым пуртыман. Урокышто секций семын спортын тӱшка (командный) видше (волейбол, футбол, хоккей, гребли да молат) дене заниматлат гын,  путырак сай лиеш. Тунам йоча-влак командыште шонаш тунемыт. Молан манаш гын, пырля каҥашен илаш куштылгырак.

Йот йылмым визымше класс гыч гына пурташ кӱлеш. Тудым йот культурым шыҥдарыде туныктыман. Йочан шӱм-чоныштыжо шочмо культурын «озымжо» одарланен кушшаш, йот илыш-йӱла тудым «кылмыктышаш» огыл. 9-10 классыште йот йылмым ешартыш семын келгынрак туныкташ лиеш. Йомакым, туштым, калыкмутым да молымат шочмо калыкыным туныктыман. Кызытсе гай мультикультуран йоча-влакым ышташ толашыме огеш кӱл. Изинек йот элын культурышкыжо шӱкаш тӱҥалына гын, йочан личностьшо катык лиеш, тудо манкурт лийын кушкеш. Психолог ден лингвист-влак тӱнямбалне эн нелылан шотлалтше руш, араб, тюрк, персид, китай йылме-влакын айдемын вуйдорыкыштыжо эн шуко нейрон кылым ыштымыжым палемдат. Тыгай йӧн улмо годым тудым кӱлеш наре кучылтман.

Ме кудымшо технологический илыш-йӱла (уклад) деке каена, сандене нылымше ден визымшым кӱчык жапыште эртышаш улына. Кудымшо илыш-йӱлаш (укладыш) вончаш ме творческий усталык ден гуманитарный, точный наука-влакым, программированийым, дизайным, инженер пашам ваш ушышаш улына. Тидлан образ дене шонен моштыман.

Школым тунем лекше икшыве эн шагалже шым профессиян, профильный специализациян лийшаш. Школ системыште специализаций ден ЕГЭ - синоним - осал улыт, нуно айдемым пытарен кертыт. Пример семын Алёна Савельеван ӱчашымашым лукшо сӱретше-влакым, Ульяна Тригубчакын 2021 ийысе фотосессийжым палемдаш лиеш. Теве ЕГЭ кушко шукта улмаш - «Мый тӱням тыге ужам!»

Кузе вара совет огыл школышто йоча-влакым, у илышлан ямдылен, ончен кушташ да тура кадыр-влакым шымарташ? ЕГЭ-м тыглай экзаменлан алмаштыме жаплан вич-лу ий тестлан гына вашмутым кычалаш тунемше йоча «Мый визыт гыч ик-кок вашмутым гына ойырен моштем» ынже ман. Тыгодымак айдемын да техникын вийышт тӧр огытыл, сандене икшывына-влак гаджет ден Интернетлан приложений гайыш савырненыт. Мыланна, мӧҥгешла, ышташ кӱлеш: тек у техника айдемын вияҥме корныштыжо приложений лиеш.

Могай ошкылым ышташ?

Икымше, изинек йочалан йомакым, историй-влакым ойлаш кӱлеш. Мультфильмым телевизорышто гына ончыктыман, телефоным модаш огыл, йыҥгырташ гына кучылтман. Видеороликым да монь телевизорышто але компьютерыште ончыза. Мультфильм ден модыш-влак чевер образышт дене йочам сымыстарат, сандене тыгай информацийым тудо вашке шыҥдара. Мультфильмым, кином ончымо годым айдемын вуйдорыкшо кана, омо годымсо гай лиеш. Малаш вочмо деч ончыч мультфильм олмеш йочалан йомакым колташ кӱлеш. Тидым ава але кова ыштышаш, йоча лишыл еҥжын йӱкшым колыштшаш. Тунам ньоган ушыжо пашам ышта: шинча ончылныжо йомакысе образ-влакым сӱретла, шонкала. А мультик ден сӱретан книга ямде образым пуат - вуйдорыклан шонышаш уке. Сандене тек книга сӱрет деч посна лиеш.

Кокымшо, икшывыда визымше-шымше классыште гын, тудын ЕГЭ тестлан ямдылалтмыже да оценкыже верч ида тургыжлане, «визытанлан» ида мокто, «кокытанлан» ида вурсо. Латикымше класс марте эше шуко вӱд йога, тумарте ЕГЭ-м пытарат. Икшывын шинчымашыже ситышын гын, тудым идалык коклаште экзаменлан ямдылаш лиеш. Тыгодым йошкар аттестат ден диплом нигӧлан кӱлдымым умылыман, тиде лач оценка веле. Илышыште кучылташ йӧрышӧ шинчымаш лийже, а наизусть тунемын,  шарнаш толашыме ЕГЭ-н кӱлешыже уке.

Кумшо, тыглай сурт пашам ыштыме деч вара совет учебникым лудса, ончыза. Нуным Интернетыште муын кертыда. Умбакыже эн тӱҥ - ачан але кочан пашаже. Кажне кечын нуно икшывылан коло-кумло минут жапыштым ойырышаш улыт. Тыгодым йоча деч йодыштыт, могай книгам але ойлымашым лудын, мом пален налын. Пересказым ышташ огыл, а мо эн оҥай улмаш, мом умылтараш кӱлеш. Тунам йоча ден ача але йоча ден коча коклаште вашмутланымаш лиеш, шарнымаш-влак «иланат». Пӧръеҥ илыш умылымашыжым, логически шонен моштымыжым йоча дек шукта. Тыге тудо икшывым шонен умылаш (когнитивно-познавательные способности), ӱдырамаш шижын мошташ туныктат.

Икшыве кокла шинчымашан гын, тудлан нылле вич-кудло минутым ойыраш кӱлеш. Урокым ышташ огыл! Тудым тек ӱдыр-рвезе шке ыштат, нуно оценка огыл, шинчымаш кӱлмым умылен кушшаш улыт. Сурт пашам виеш ыштыктыман огыл. Тек огеш ыште, тек кана, ик жап гыч «кокытан-влак» деч садак утлымыжо шуын колта, тунам шке тунемаш тӱҥалеш. Классыште рвезе-влак коклаште лидер лийме верч койдымо кучедалмаш эре уло.

Тунемаш садак йӧсӧ гын, репетиторым ӱжаш лиеш. Но тунам йоча куштылгылан тунемеш. Вес корно дене каяш гын, сайрак, очыни. Икшывылан задачник ден тетрадьым кучыктыза да телевизор ден телефон уке улман лукеш шындыза. Тек, задачым ыштен кертмешкыже, тушто шинча. Ача-аван тӱҥ пашаже - икшывым тунемаш туныкташ, тунемаш - тиде, умылен, шинчымашым погаш.

Кугурак ийготышто анализым ышташ, абстрактно шонаш туныктымо дек эше гуманитарий литературым ешарена. Тунам айдеме тиде тӱняште нигунам огеш йом, сай негызеш илышыжым чоҥаш тӱҥалеш.

Молан совет учебник-влакым лудаш? Нуно икшывылан тӱням мозаикым погымо семын ужаш полшат. Тунамсе учебник-влакым, икте-весышт дене ваш кылден, чоҥеныт. А кызытсе предмет-влак коклаште нимогай логический кыл уке, нуно калейдоскоп гай улыт. Сандене проста гыч неле деке огыл, а эн ончыч тыглай состояний гыч проста системыш кайыман.

Совет учебникым лудын, йоча каласкалышаш, мом умылен, мом уке. Ачаже умылтарышаш, ойлышаш. Кок-кум темым умылтараш коло-кумло минутат сита. Вес кечын вес предмет дене пашам ыштыман. Тыге кажне кечын. Кугурак икшыве дене ойласеда, изиракше воктене колышт шинча. Тиде техникылан кӧра тудо уым умыла, логически шонаш тунемеш да иктаҥаш йолташыже-влак коклаште уш-акыл дене виянрак лиеш.

Йочан молан шӱман улмыжо школышто тӱҥ огыл. Программа почеш гуманитарныйланат, точный наукыланат тӱткыш кугу лийшаш. Гуманитарийлан шӱман икшывыланат математика, физика, химий кӱлыт. Латкуд ийым темымешке, ӱдыр-рвезе-влак тӱнямбал классический литература гыч кум шӱдӧ книгам лудшаш улыт. Эн чот келшыше авторын вич-лу чумырен лукмо ойпого книгажым лудаш кӱлеш. Классический литература кумло ик тӱрлӧ койыш-шоктышлан туныкта (тиде «Золушка», «Граф Монте-Кристо», «Принц и нищий» да молат). Нуно ончыкыжым йӧсылыкым сеҥаш полшат. Специализированный книгам вараракат лудаш лиеш.

Наука писын ончыко «куржеш». Шукерте огыл телефон кнопкан ыле гын, кызыт сенсоран дене пайдаланена. Чыла вашталтеш. Тидым школеш «висаш» гын, тыгай йодыш лектеш: кузе туныкташ - палаш але умылаш? Тоштыеҥ ой уло: «Мыняр шуко палем, тунар шагал умылем». 

Школьниклан але студентлан шинчымашым пуэна - тиде икте. Кунам ме тудым шонен, умылаш туныктена, тунам выпускникна шкеоян, лывырге уш-акылан да информацийым критически аклен моштышо лиеш. Туныктышо-влаклан ӱдыр-рвезым тунемаш туныктыман! Тунам тудо Шонышо Айдеме (Человек Разумный) лиеш. Айдеме тукымын вияҥме корныштыжо лекше йодышлан чын вашмутым кычал кертше. Илышыште ЕГЭ гай ямде вашмут уке. Кеч-могай задачым шке решатлышаш улыт. Шкешт, ешышт, лишыл еҥышт, шочмо-кушмо верышт верч шогаш ӱнарышт ситышаш. Кызыт ӱшанле пӧръеҥ шагал.

2021 ий 16 июльышто URA.RU агентствылан интервьюм пуымыж годым Образований да наука шотышто Госдума комитет председательын алмаштышыже М. Зайцев пандемий жапыште ЕГЭ-н шкенжын ӱшанлыкшым йомдарымыжым, сандене ВУЗ-ыш тунемаш пурымо годым экзаменым вес система дене кучаш кӱлмым палемден.

2021 ийысе ЕГЭ шотышто конференций годым РФ Просвещений министр С. Кравцов кугыжаныш экзамен «пӱчмӧ форматыште» эрта манын каласен. Пандемийлан кӧра математика дене базовый экзаменым кораҥденыт улмаш. Кызыт кугыжаныш итоговый аттестацийыш допускым  налаш 11-ше классыште тунемше-влак сочиненийым возышаш улыт.