Программа вашталтышым вуча

2022 ий 1 сентябрь гыч икымше да визымше класслаш кайыше йоча-влак уэмдыме ФГОС-ын проектше почеш тунемаш тӱҥалшаш улыт. Марий литературым туныктымо шагатым ий еда шагалемден толыт гынат, программым ыштыман, сандене, марий йоча патриот, шкешамжым шижын моштышо айдеме лийын кушшо манын, школ программыш эн сай произведений-влакым пурташ кӱлмым чылан умылат, шонем. Кызыт нуным кузе ойырен налыныт, каласен ом керт. 

Икана палымем «Марий калыкын эпосшо уло мо?» манын йодат, чонемлан йӱштын чучын колтыш. Ме, Башкортостаныште илыше-влак, башкир калыкын «Урал-батыр» эпосшо нерген чылан гаяк палена, наизусть тунемына, а шкенан  «Югорно» эпический поэмына улмо нерген шуко марий еҥ колынат огыл. Тудым А. Спиридонов эртыше курымын индешлымше ийлаштыже возен, марий йылмыш А. Мокеев кусарен. «Югорно» посна книга дене 2002 ийыште лектын. Тиде произведенийлан авторым Марий Эл Республикын С.Г. Чавайн лӱмеш кугыжаныш премийже дене палемденыт. Йоҥылыш ом лий гын, «Югорно» эпический поэмын 18-ше муржым кудымшо классыште тунемыт. Мыйын шонымаште, тиде шагал. Тудым кӱлеш наре тунемыт гын, эпосым чыла марий еҥ пала ыле. 

Украинысе пуламыр нерген кызыт мом гына огыт ойло? Кушто чын, кушто шоя - икшывылан гына огыл, кугыеҥланат умылаш йӧсӧ. Туге гынат туныктышо йочан нӧргӧ чонешыже чаманымаш, калык-влак коклаште келшымаш, икте-весылан полшымаш пырчым ӱден кертшаш. Тыгай шонымаш дене Башкир спутник телевидений М. Каримын «Радость нашего дома» повестьше негызеш ыштыме «Сестрёнка» кином угыч ончыктыш. Марий мутмастар-влакынат тиде темылан возымо чапле произведенийышт уло. Литератур урокышто ӱдыр-рвезе-влак В. Ивановын «Вӱдшӧ келге, серже тура» повестьше дене палыме лийыт. Тудым ушештараш, кугурак класслаште тунемше-влак дене, М. Илибаеван «Проститле, ачай. Проститлыза, салтак-влак» ойлымашыжым лудын, мутланаш пайдале, лудмо почеш сӱретым ышташ оҥай лиеш, очыни. Ойлымаш школ программыште огеш кой гынат, ончыкылык тукымым куштымаште тудын кӱлешлыкше кугу. 

Кызытсе марий литературыш 1987 ий деч вара возымо произведений-влакым  пуртат. Нуным тӱҥ шотышто 11 классыште тунемыт. А тунемше индешымше класс деч вара кая гын, тиде кумло вич ий жапыште возышо автор-влакын лӱмышт да произведенийышт дене палыме лийдеак кодеш. Сандене кызытсе марий литератур гыч йочан ийготшылан келшыше эн сай произведений-влакым икымше класс гычак иктӧр пуртыл кайыман.

Марий йылме учебниклаш, диктант да изложений сборниклаш марийын патырлыкшым ончыктышо, шочмо калыкшым чапландарыше эргыж ден ӱдыржӧ-влак нерген шкенан авторна-влакын возымо произведенийышт, очеркышт, статьяшт гыч ужаш-влакым пурташ гын, мемнан йочана-влакын шочмо калыкым йӧратыме кумылышт, «Мыят марий улам вет!» манме шижмашышт виянрак ылыжеш, йылмыштат лывырга ыле дыр. Тыгай произведенийым ойырымашке мыняр шукырак еҥ ушна, тудын рейтингше тунар чын ышталтеш. Туныктымо программым тӱрлӧ кундемыште илыше марий туныктышо-влаклан ушнен, ваш-ваш каҥашен чоҥаш гын, лектыш сай лиеш, марий йылмым да литературым туныктымо пашат ворана ыле, шонем.