У тукымым (туныктышо-влакым) кузе ямдылыман?

Амалже кушто? Туныктымо пашам ончалаш гын, вигак ужаш лиеш: кызытсе школлаште предметым туныктышо да класс вуйлатыше-влак улыт, но нуным педагог-воспитатель семын ямдылен огытыл. Туныктымаште преподавательын воспитатлыме пашам шуктымо функцийже уке. Кӱшыл тунемме верлаште, школлаште туныктымо паша образовательный процесс кышкарыште иктаж-могай шинчымашым пуымо услуго кӱкшыт марте волен каен. Нӧргӧ (подростковый) ийготан тунемше-влакын проблемыштым палыше, нунын дене ыштен моштышо кӱкшӧ квалификациян специалист-влакымат огыт ямдыле. А кушкын толшо тукым нимучашдыме увер тӱняште тӱрлӧ гаджетын, контентын идеологический шӱлышышт дене ила. Ни ача-ава, ни тӱрлӧ кӱкшытан тунемме заведенийлаште, ни кугыжаныш структурылаште тидлан тӱткылыкым ойыраш, чын корныш виктарен колташ огыт тырше. Простан каласаш гын, кажныже шке умылымаш кӱкшытшӧ дене ила. А кугурак тукым Интернетыште, кызытсе телекоммуникационный аланыште, мо каен шогымым огеш умыло але туддеч лӱдеш.

Китайыште «Элым сеҥен налаш шонет гын, тусо йоча-влакым воспитыватле» ой кумдан шарлен. А Германийын ик Кайзерже шке жапыштыже тыге ойлен: «Сарыште сеҥымаш школысо туныктышо-влакын полшымышт дене парт коклаштак тапталтеш».

 Образованийын кызытсе системыже ачана-авана, кочана-кована-влакын тунеммышт годсо деч чыла шотыштат йӧршын ойыртемалтеш. РФ Образований министерствын 2017 ий 21 июньышто увертарымыж почеш, школлаште таза икшыве уке, икымше класс гычак кажныжын тазалыкыштыже могай-гынат экшык палдырна. А вет ожнысо философ-влакым шарналташ гын, теве мом рашемдаш лиеш. Ожно ученик-влак дене йол ӱмбалне занятийым эртареныт. Верыште шуко шинчымаш тазалыклан эҥгекым конда, а ушан ой, пӱсӧ шонымаш-влак пӱкеныште шинчыме годым огыл, а шогылтмо, коштмо годым вуйыш толын пурат, маныныт. Адакшым коштмо але шогымо годым йочан тупрӱдыжӧ кадырген ок куш, сколиоз ок лий, тазалыкшат ок лунчырго.

Кызыт школлаште физкультурым арняш кок гана веле эртарат. Йоча-влак кажне кечын парт коклаште ала-мыняр шагат дене шинчат. Тугеже, чыла занятий деч вара кажне кечын каплан гимнастикым ыштыме урокым расписанийыш пуртыман ыле! Арнялан кок урок - лӱмжылан веле.

11 ияш эрге-влакын организмыштышт тӱҥалше вашталтыш 14-15 ияш марте шуйна, тудым куснымо ийгот маныт. Тиде пагытыште нунылан физический нагрузко кӱлеш, мо дене гынат заниматлыман. Молан? Вийым погаш гына огыл, кӧргыштӧ погынышо энергийым чын кучылташ, пайдалын виктараш. Компьютер воктене шинчен, «лӱйкалымаш да пуштедымаш» дене модын, тудо шкежат психологийжын вашталтмыжым ок шиж, а ача-ава-влак икшывын тушто мом ончымыжым, мом ыштымыжым шукыж годым огытат эскере, «Айда, модшо» веле малдат. А теве спорт кружокыш але секцийыш коштеш да эше сайын палыме, примерым ончыктышо спортсмен-влак деке ушна гын, тунам характерже вес семын тапталтеш, сай лектыш кужаш огеш вучыкто ыле. Икшыве спортлан шӱмаҥын кушкеш гын, тудлан аракам йӱмӧ да тамакым шупшмо койыш ок шыҥе, перныл коштын але эре Интернетыште «шинчен», йоҥылыш корныш пурен кая манын лӱдшашат уке - тидлан жапшат ок код. Кап-кылжат пеҥгыдемеш, уш-акылжат яндар лиеш. Кызытсе школлаште эрге-влаклан физподготовко нагрузкым  ситышын огыт пу. Физкультурым кажне кечын занятий-влак деч вара урок семын пурташ кӱлеш.

Уверым пален налмаш ден шинчымашым погымаш иктак огытыл. Гаджет-влакым кучылтын, Интернетыште шуко уверым верешташ лиеш, но кӱлешанже, шинчымашым пойдарышыже тушто шуко мо? Шинчымаш - тиде умылымаш, шонен, улшо уш-акыл поянлыкым илышыште кучылт моштымаш.

Сай айдеме лийын кушкаш манын, икшыве ача-аван тичмаш ешыште илышаш. Эргылан ачан эҥертышыже, тудын воспитанийже кӱлыт. Ава гына ончен куштымо эргылан садак пӧръеҥ влияний ок сите. 

А школым тичмаш еш семын ончалаш гын, ӱдырамаш туныктышо-влаклан вуйым савыман, вет чылажат - нунын ӱмбалне. Пуйто ава уло, а ача уке гаяк - пӧръеҥ туныктышо-влак кодын огытыл, манаш лиеш. Пӧръеҥ деч посна туныктымаш, воспитатлымаш пашат тичмаш огыл. Ме самырык-влакым куштымаште эн тӱҥжым ушыш огына нал: эрге ден ӱдыр-влакын психикыштым пеҥгыдемден толмо йӧн-влак икгай огытыл. Шукерте огыл 5 классыште шымлымашым эртареныт. Тунемше-влаклан ойлымашым лудыныт. Ӱдыр-влак мотор, якте тат-влакым ойыреныт, пӱсӧ шижмашан улмыштым ончыктеныт гын, эрге-влак торжа, виян, справедливый шӱлышан сӱрет-влакым шарнен кодыныт. Садлан ӱдыр ден эрге-влакым икгай, «ОНО» семын, туныктыман огыл, а «ОН» до «ОНА» лийшаш улыт. Адакшым 99 процент школышто ӱдырамаш педагог-влак пашам ыштат. Тугеже, эрге-влакым пӧръеҥ семын туныктен-воспитатлен куштымо кыша йомын, нунылан парт коклаште пӧръеҥ психотипым шыҥдарыме олмеш, шижде, шоныде-вучыде, ӱдырамаш психотип ончыл верыш лектеш. Тыге кызытсе илышыште чӱчкыдын ӱдыр гай пушкыдо койышан рвезым але, мӧҥгешла, эргыла «толашыше» ӱдырым ужаш лиеш. А ешыште гын пӧръеҥын оксам кондымыжо гына тӱҥлан шотлалтеш, моло жапшым диваныште шинчен эртара, тыгодым шуктышаш сомыл тичмашнек ӱдырамаш вачӱмбак кусна.

Педагог пашан кӱлешлыкшым у кӱкшытыш нӧлталаш, пӧръеҥ-влак тушко толышт манын, эн ончычак нунылан пашадарым кӱзыктыман. Тачысе кечын педагоглан 50 тӱжем теҥге деч шагал огыл тӱлыман. А пӧръеҥ - ешым пукшышо айдеме, тудым школышко пӧртылташ тиде профессийын пагалыме, обществыште аклыме, сай пашадаран улмыжым ончыкташ кӱлеш.

Ожно кузе лийын? Военный-влакын гаяк, туныктымо пашаштат должность дене пырля рангым ончыктышо табель лийын. Самырык-влакым туныктымаш, нунылан шинчымашым пуымаш кугыжанышын политикыжлан шотлалтыт, тугеже, туныктышо деч йодмашат военныйын гаяк лийшаш. Вет образований деч посна нимат ок лий, чылажат элыште туддеч шога. Туныктышо - кугыжанышым чоҥышо профессий! Мом кызыт йоча-влаклан пуэна, тудымак ончыкыжым мӧҥгеш налына.

Элысе студент-влаклан А.С. Макаренкон чыла пашажым шымлыме программым илышыш шыҥдараш кӱлеш, да эше шымлыме гына огыл, умылымаш марте шукташ. Погын озаже огыл, а тӱшка вий илышым ончык колта, ямдым солалташ тӧчымым огыл, тыршымашым, усталык дене сеҥымашке шумым моктыман, пашам ыштымым сай койышлан шотлыман.

Туныктышо йоча-влаклан интернет, энциклопедий, тӱрлӧ книга гыч налме ямде фактологический материалым пуымо, нуным ушешышт шыҥдарыме дене гына серлагышаш огыл, нуным шонаш, лончылаш, чыным кычал муаш туныктышаш. Тунемше экзаменыште ямде материалым тунеммым огыл, а парт коклаште погымо шинчымашыжлан, усталыкшылан эҥертен, шкенжым шонкален-вискален моштышо айдеме семын ончыктен моштышаш.

ЕГЭ - тиде тыглай вашмут-влакым пуымаш: туштым туштымыла, «чын - чын огыл» манын кычалтыл шинчымаш. Унификаций йӧным кучылтмаш, можыч, сай процесслан шотлалтеш, но тудо чылалан келшен ок тол. Стандарт икте, но кажне туныктышын шке методикыже, садлан лектышат икгай огыл. Умбакыжат ЕГЭ-м кучылташ тӱҥалына гын, МГУ-што ыштыме семын ешартыш мутланымашым пурташ кӱлеш. Тыге веле тунемшын але абитуриентын шинчымашыштышт виян да лушкыдо могырыштым пален налаш лиеш.