Историй лаштык: Мондалтдыме Эльян корно

1951 ийыште Амчемучаш шымияш школым 31 еҥ тунем пытарышна. Эн лишне Эльян педучилищыште специальностьым налаш лиеш ыле - тушто тӱҥалтыш класс туныктышо-влакым ямдыленыт. Мӱндыркӧ каяш оксат лийын огыл, рушлат сайын кутырен моштен огынал.

Тунемаш пураш латкокытын мийышна. Экзаменым нылытын кучен кертна: Петр Апакаев (Тошто Оръямучаш), Зоя Баязова (Каҥгыл Кутыр), Софья Калямшина да мый, Виктор Иванов (Амчемучаш).

Амчемучаш школышто математикым директор Н.М. Комурбаев, руш йылмым да литературым Ф.Г. Григорьева, марий йылмым да литературым А.И. Исаева, СССР Конституцийым А.А. Косатухин сайын туныктеныт. Садлан ме нине предмет-влак дене экзаменым удан огыл сдатленна.

Ик пачерыште пырля илыше рвезе-влак
Александр Насибуллин, Виктор Иванов, Петр Апакаев (шола гыч).
Кумшо курсышто тунемме годым. 1954 ий.
Еш архив гыч налме фото-влак.

Педучилищыште руш, марий, удмурт группа-влак тунемыныт. Марий отделенийыш тунемаш пураш ик верлан эн шуко, 12 абитуриент, лийын. Общежитийыште илаш вер ситен огыл, клубышто (тудак спортзал) кӱвароҥаште маленна. «Кокытаным» налат - мӧҥгӧ колтат. Еҥ шагалеммек, общежитийыш илаш пуртышт. Туштат койко ситен огыл, коҥга воктен кӱварыште киенна. Тыге 35 еҥ тунемаш логална.

Сентябрьыште Чолман эҥер воктен Набережная, 7 пел могыран уремыште (ваштареш пӧрт-влак уке ыльыч) Петр Апакаев, мый, Александр Насибуллин илаш тӱҥална. А. Насибуллин Амчемучаш шымияш школым ик ий ончыч пытарен ыле. Мемнан деч ончычак Николай Гаврилович Яковлев дене илен. Пачер озана кугыжан жапыште Эльян черкыште псаломщиклан (дьячоклан) ыштен. Шкеже 1882 ийыште Марий кундемысе Унчо ялеш (Морко район) шочын, Казаньыште духовный семинарийым тунем пытарен. 1902 ийыште Николо-Березовкыш Богородицкий миссионерский монастырьыш туныкташ колтеныт. 1912 ийыште тудым ӱдырамаш монастырьыш савыреныт, тулеч вара черкыш логалын.

Ӱдырамашыже Просковья Никитична, купеч ӱдыр, аза шочмек, кок ий гыч иже марий рвезылан марлан лекмыжым пален. Тунам вес нацийлан шагал еҥ марлан лектын.

Николай Гаврилович мемнам шуко пашалан туныктен. «Сайын тунемза, рушла ойлыза», - манын. Икана, «Суп сладкий» манмынам колын, «Суп бывает вкусным, а не сладким» манын туныктен каласыш.

Шошым пареҥгым шынденна, шыжым луктынна. Тунемаш мийыме жаплан оза кок машина пум конден, ме пӱчкынна, шелыштынна, вара левашыш оптенна. Островышто шудым тарлен солыктен. Январьыште Кама кылмымек, воз опташ миенна. Оза имньым организацийла гыч конден - тудо чыла конюх дене палыме лийын.

Пӧртышт ныл пӧлеман ыле, ик пӧлемыштыже эре квартирант-влак иленыт. Пашам ыштыме годым озавате пукшен, кажныланна пел литр шӧрым пуэн. Поро чонан ыльыч. Кочкаш-йӱаш, вольыкым йӱкташ вӱдым черет дене Чолман эҥер гыч нумалынна. Оза-влак ушкалым, сӧснам ашненыт, помидорым шуко шынденыт.

Тунам пенсийым налын огытыл, ужалкален, пачерыште илыше-влакын тӱлымӧ оксашт дене иленыт, эше Свердловскышто пашам ыштыше кок икшывышт полшеныт. Революций жапыште Николай Гавриловичым, черке пашаеҥ манын, казематыш петыреныт. Тудым Качмаш ялын марий командир Гурий Яковлев утарен, вара ик жап Зубовкышто да Масляный Мысыште шылын илен.

Ме тыршен, икте-весылан полшен тунемынна, стипендийым налаш тыршенна. Классыштына 34-36 тунемше лийын. Кӧ 18 ийым темен, армийыш налыныт. Михаил Кусюкбаев (Савакмарий) икымше курс деч вара армийыш кайыш, армий деч вара Василий Иликбаев, Ренат Исинбаев студент радамыш ушнышт, нунымат тунемме жапыште армийыш налыныт.

1937-ше ийыште шочшо-влак классыште кумытын лийынна: Валентин Калиев (Арлан), Маргарита Семенова (Тымбай, Мишкан район) да мый. Моло-влак кугурак ыльыч. Кап дене классыште мый эн кӱчык ыльым, физкультура урокышто стройышто Надя Исаева (Келтей) дене эн мучаште шогенна. Физрук Василий Никитич Шитовын «На первый, второй але по порядку рассчитайсь!» командыже почеш мылам «Расчет закончен» манаш пернен.

Коклан Нефтекамск ола пазарыш миемат, пырля тунемме Николай Губаевым вашлиям. Ужешат, пелешта: «Расчет закончен или нет?» «Эше илена, расчет продолжается», - вашештем мый.

Вий денат классыште ик эргымат ом сеҥе ыле, пырля тунемме ӱдыр Соня Калямшинамат кумшо курсышто тунемме жапыште иже сеҥаш тӱҥальым. 1959 ийыште Йошкар-Оласе пединститутын историй-филологий факультетышкыже, историй пӧлкаш тунемаш пурымек, ныл ий неле атлетика (штанга) дене заниматлышым. Институтын чемпионжо лийынам, институтын рекордшымат шынденам, пелекуштылго - 60 килограмм марте - нелытыште (2-6 разряд) оласе да республикысе таҥасымашлаште вийым тергенам.

Педучилищыште кокымшо курсышто тунемме годым февраль тылзыште имне дене Эльяныш 30 уштыш коклам кок кече кайышна. Мемнам авам наҥгаен. Имне нойыш, Кутлинкаш малаш пураш вереште. Тунемме кечым кодымылан дирекций ончылно мутым кучаш перныш.

Икана мартыште Соня дене кум пуд ложашым издер дене пырля шупшын кайышна. Морко ден Касево коклаште корно луман, коштшо еҥ шагал ыле. Соня издерым шупшеш, а мый шеҥгечын тоя дене шӱкем. «Тый отат шӱкӧ, йорий гына тоям кучен кает, - манят, тоямым шупшын налын, мыйым кок гана перен колтыш. - Теве кандырам кучо, шупш!» Мылам, магырен-магырен, издерым шупшаш вереште.

Шуко кружок пашам ыштен. Мый физический, танцевальный, фотокружоклаш коштынам. Изи улмемлан результатшат лийын огыл, сандене моло вере налын огытыл.

Кажне эрдене, занятий деч ончыч, Генрих Ишмурзинын аккордеоным шоктымыж почеш физзарядкым ыштенна. Педучилище оралтым эре эрыктеныт, физкультура урокымат туштак эртареныт.

Педучилищын футбол командыже виян модын, Каракулино райрӱдӧ дене (Удмуртий) эре ӱчашеныт. 1952 ийыште училищын «Искра» командыже средне-специальный училище-влак коклаште кокымшо верым налын. Командын капитанже Генрих Ишмурзин, вратарь Евгений Петров лийыныт. Мемнан кундем гыч Петя Батыров, Яков Васиев, Анатолий Апкадыров модыныт. 1955 ийыште Семен Николаев (Свердловск область Сарсаде ял, поэт) капитан ыле. Шарнаш кодыныт ик классыште тунемше-влак Дмитрий Яметовын «Шудо солымаште» куштымашыже, Кузьма Валикаевын турникыште «Кечым» пӧрдмыжӧ, С. Николаевын «Салика», Н. Арбанын «Кеҥеж йӱд» пьестыштышт модшо-влак, Борис Шамшиевын скрипка дене сайын шоктымыжо.

Икымше курсышто тунемме годым, шыжым, комсомол радамыш пурышым. Тунам кажне деч Н. Островскийын «Как закалялась сталь» книгажым лудмым йодыныт.

«Октябрь» кинотеатрыш коллективно кином ончаш коштмо да лончылымо жапат шарналтеш. Базовый школышто нылымше классыште икымше гана арифметика урокым ончыктенам.

Педучилище ончылно йыр печен налме сад-пакча верланен ыле. Тушто тунемше-влак емыжым, пакчасаскам ончен куштеныт, опытым ыштылыныт. Поснак шоптырым, помидорым, ковыштам шуко шындыме. Юннат кружокым Б.М. Алексеев наҥгаен.

Кеҥежлан пакчам ончаш студент-влак Исламгул Исламаев, Рафаэль Шаисламов, Дмитрий Яметов (биологий кабинетын лаборантше, сайын пашам ыштымыжлан Борис Матвеевич тудлан велосипедымат налын пуэн ыле) кодыныт. Нунын тунем лекмекышт, мемнан классын Владимир Байдимиров кодаш тӱҥале. Ончымо-куштымыштым пазарыште, теплица гычат ужаленыт.

Педучилищын пакчаштыже биологий дене практикым эртеныт.
Еш архив гыч налме фото-влак.

Пакчаште арбузым, виноградым куштеныт. Йӱдвел Башкирийыште виноградым эн ончыч Борис Матвеевич кушташ тӱҥалын. Опытшо-влакым, пашажым республикыштат паленыт. Тудлан «Заслуженный учитель РСФСР», «Заслуженный учитель БАССР» лӱм-влакым пуэныт.

Тиде шинчымаш вараже илышыштемат кӱлеш лие. 1958-59 тунемме ийлаште Актуган шымияш школышто кумшо классым туныктышым. Шошо велеш биолог В.В. Амиева декрет отпускыш кайышат, ботаникым, зоологийым туныкташ логале. Шошым школ пеленсе участкыште тунемше-влак дене кешырым, йошкарушменым ӱденна. Вера Васильевна толят, йодеш:

- Кӧ педучилищыште биологийым туныктыш?

- Борис Матвеевич Алексеев, завуч, - пелештышым вашеш.

- Тунам тый пакчасаскам шынден моштет.

Борис Матвеевич кеч-мом эн ончыч шке шынден ончыкта ыле. Вара ик-кок тунемшым шындыктен. Тиде чыла вуеш шыҥен кодын.

М.И. Шуматбаев географий дене «кокытан» але «визытан» отметкым гына шынден. Кажне кугыжанышым да рӱдолажым наизусть паленна. Учебникысе чыла картым сӱретлыктен. Ик-кок йоҥылышым колтенна гын, вигак «кокытаным» тушкалтен. Чыла раш палаш кӱлын.

1952 ийыште педучилищыш Башкирийын просвещений министрже Сагид Рахматович Алибаев (1946-1954 ийлаште министр лийын) толын, Арланыш кыдалаш школым почаш миен. 1954 ий шыжым Арланыште практикым эртенна.

Икымше курсышто математикым О.С. Музалевская наҥгайыш, тудын ӱмыр лугыч лиймекыже, С.И. Любушка туныктыш. Руш литературым Н.Б. Музалевская, Ольга Степановнан ӱдыржӧ, туныктыш. Н. Щербаковат наҥгайыш. Л.Н. Петрова руш йылме грамматикым, Н.Н. Бикбулатова руш йылмым туныктымо методикым, чистописанийым туныктышт.

Петр Апакаевын почеркше пеш сай ыле, южгунам мыламат чистописаний дене возен пуэн, тунам мый сай отметкым налынам.

И.П. Лут историй уроклам эртарен. И.П. Мартынов физикым туныктен, мыланна шуко опытым ончыктылын. Икымше физика урокышто мемнам электричество дене палдарен. Чыланат икте-весынан киднам кученна. Туныктышына изи вольт дене токым колтен. Ме киднам шупшын налынна, шинчам каренна, тӱҥын шинчынна, пелештенат кертын огынал. «Ынде умылышда, электричество дене модаш ок лий», - манын тудо.

М.И. Каныбекова химийым, анатомийым да физиологийым туныктен. Набережный уремыште ик кудо гыч шкетын илен. Шошым изи пакчажым кӱнчаш миенна, ӱдыр-влак емыжым шынденыт. Мемнан оза деч шӧрым налын. Петр Апакаев дене ӱчашенат колтенна, кӧ шӧрым намиен кода, ик литрым але 0,5 литрым? Шукыжо мылам логалын. Пашам ыштыме годым кинош мияш оксамат пуэн.

Г.М. Чирков психологийым туныктыш, шавылен шинчыше-влакым тыгай мут дене лыпландара ыле: «Айда, валяй, валяй дурака, как можешь».

К.П. Баринова, мемнан класс вуйлыкна, йыдал пидме ваштареш шоген, ботинкым налаш шӱден, Камбаркыш але Сарапулыш пароход дене каяш темлен. Эльяныш иктаж мужыр пашазе ботинкым конденыт гыч, продавец-влак палымыштлан ужаленат пытареныт, тыгак фуражкымат налаш ок лий ыле. Икымше курсышто 17 еҥ йыдал дене тунемаш кошто, кумшо курсышто иже йыдал йомо.

Марий йылмым да литературым И.В. Васильев туныктен. Художественный самодеятельность кружокым вӱден, пьеса-влакым шындылыныт, кушташ туныктен. Ме тунем лекмек, тудым директорлан шогалтеныт. 1956 ийыште педучилищым петырымек, Красный Холм селасе икымше школ директорлан пашам ыштен.

А.М. Снежкин труд дене тӱрлӧ макет, модыш-влакым ыштыктен. Ф.Ф. Ухов музыкым туныкта ыле. Скрипка дене шокташ тӱҥалынна гына ыле, тудо кайыш. Вара нылымше курсын студентше Павел Абрамовлан ты сомылым шукташ ӱшанышт. Кӧ общежитийыште илыш але шкенжын семӱзгарже ыле, нуно веле скрипкым шокташ тунем шуыч.

Директорна Гафият Хисматуллинович Ишмурзин, Кугу Ачамланде сарын участникше, подполковник, «История ВКП(б)» предметым туныктен. Диалектический, исторический материализм глава-влакым умылен огынал, эре зубритленна. Требовательный ыле, раш вашмутым йодын.

Выпускной кас клубышто эртен. Каналташ лекмек, директор мый декем толят, «Кунам кугемат, эргым?» манын, вачем вӱчкалтен колтыш. Мылам оҥайын чучын.

Мемнан ялын Алексей Петрович Шамратов (Туддене Йошкар-Олаште пырля тунемна.) Гафият Хисматуллиновичын Надя ӱдыржым марлан нале. Амчемучашыш веҥыж деке унала толмыж годым клубышто пырля «кандырам» пунен куштышна, ойласышна. «Теве ынде туныктышо сыным налынат», - мане тунам. Кушто пашам ыштымем нерген йодышто. Тулеч вара тудым ужын омыл.

Педучилищыште чыла туныктышо-влак сайын, тыршен туныктеныт. Нунылан таум веле каласыман. Мемнан марий группышто куд еҥ «йошкар» дипломым нале.

Амчемучаш шымияш школын ятыр выпускникше педучилищым тунем лектын. Тиде Сакела Шуматова, Ксепка Иштуганова, Аксяй Иванов, Александр Шуматов, Тимофей Гайнитдинов, Анатолий Шаймарданов (педучилищым кусарымылан кӧра коктынат пытартыш курслам Благовещенск олаште тунемыч), Роза Камильянова (Амчемучаш), Анатолий Сайранов, Анатолий Абаков, Екатерина Пазюкова (Мераҥ), Сергей Мазитов (Кожлаял), Андрей Шамиев (Морко). Сергей Мазитович Мазитов, Йошкар-Олаште институтым пытарымек, 1960-63 ийлаште Амчемучаш школышто директор лийын, руш йылмым да литературым туныктен. Андрей Пиктаевич Шамиев, Башкир кугыжаныш университетым пытарымек, Калегин кандашияш школ директорлан ыштен, историйым туныктен, вара «Россий» колхозышто парторглан ыштен. Пропагандист пашам пырля наҥгаенна, боевой листокым коктын лукмат лийын, художественный самодеятельностьымат нӧлталын. Мыйын сӱаныштем тамада лийын, гармоньым шоктен.

Кружокыш коштшо студент-влак физика кабинетыште лабораторный пашам ыштат.

Шола гыч икымше - Виктор Иванов, кумшо - ончыкылык марий поэт Семен Николаев.

Еш архив гыч налме фото-влак.

Николо-Березовка XX курымышто Башкирийыште илыше марий-влакын культурно-просветительский рӱдышт лийын. Шуко ончыкылык просветитель, ученый, писатель тиде училищыште тунемыныт. Тиде А. Асылбаев, С. Ибатов, А. Юзыкайн, А. Мурзашев, П. Апакаев, С. Николаев, М. Исеметов, Р. Валишин, Г. Кузиахметов, П. Емельянов да молат.

Жап эрта, ийготнат уло. Пырля тунемше-влак гыч Николай Губаевын (Нефтекамск), Маргарита Никольскаян (Калтаса), Михаил Шакировын (Калмаш), Петр Апакаевын (Йошкар-Ола), Салимгарей Батыровын (Шаран район), Валентин Шамиевын (Белебей район) кушто улмыштым палем, молышт нерген увер уке. Маргарита Никольская дене коктын 23 еҥ ты тӱня дене чеверласен манын шотлышна.

Педучилищыште тунемме жап ӱмыреш мондалтдыме, весела, шӱм-чоным пудыратыме пагыт ыле. Кажне туныктышо йоча-влаклан шинчымашым пуэн, койышыштым, мировоззренийыштым вашталташ, чын корныш шогалаш полшен, тиде - туныктышын пиалже.