Граждан сар, рывыж пыжаш да… весела футбол

Икымше май кечын ме ондак кугезе кова-кочана-влакын сар жапысе боевой чап корнышт дене чапланыше верлашке тарванышна. Ял воктене шӱдӧ ий ожно Граждан сар талышнен. Тугодсо пуламыр жап нерген Езбыка Апкаликовна Апкаликова кувавамын (1905 ий январьыште шочын.) каласкалымыжым тачат шарнем. «Революций деч ончыч Кӱшыл Качмаш ял деч 800 метр ӧрдыжтӧ вӱдвакш шоген. Озажым Саша павай манын лӱмдена ыле. Шошым, вӱдшор годым, вӱд олык лапышкат йоген ташлен. Вӱдвакш озан шлюзым почмыжлан кӧра эҥерысе кол олыкыш логалын. Мый тиде колым лӱмын погаш миеденам. Ялысе калыкат кугу, шемалге колым мӧҥгӧ тачке дене шупшыктен. Очыни, тиде мокшынчо, шемгол лийын. Колым темыман тачке ӱмбак эсогыл кугу корзиҥга-влакым шындеденыт да нунымат кол дене теменыт. 1918-1920 ийлаште Граждан сар тӱҥале. Мылам тунам иктаж латныл ий лийын. Авана, Елвезя, Ӱлыл Качмаш ял воктене лӱйкалымаш тӱҥалме годым мемнам кӱвар йымалан петыра да уремыш ок лук ыле. Ялым тугодым Калтаса, Тӧлдӧ да Кӧкыш велым иканаште кум пушко гыч лӱйкаленыт. Пел ял тул йымалан кодын. Ялым икмыняр гана я колчаковец, я Йошкар Армийын салтакше-влак черет дене авалтен налыныт. Но ме нуным кажныжым кӧ улмыштым раш ойырен пален огынал. Отряд командир-влак шке салтакыштлан ялысе калыкын арвержым ида логал манын шӱденыт. Кудывечылаште кугу чан-влакеш кечывал кочкышым шолтат ыле. Тулым олташлан пум ял мучко погеныт. Йӧра, мемнан деке, рвезе ӱдыр-влак деке, нигӧ лишемын огыл. Ялым ик тӱшка лӱйкален кудал эртымеке, вес тӱшка сарзе-влак авалтышт. Чыла тиде кок-кум арня гыч веле лыпланыш. Лӱдыкшӧ сар ийлаште ялысе сурт-влак пелыж наре йӱлен пытышт!..» - ойлен ковам. Снаряд шӱтен кайыме вер-влак чодыра воктене тачысе кече марте аралалт кодыныт. Тидым, ялын шӱдӧ ий ончычсо историйжым, ӱдыр-рвезе-влаклан палаш оҥай - каласкалымемым эре шинча йӱлен колыштыт.

Тиде гана ме Шилов чодырам кумдыкеш коштын савырнышна. Мут толмашеш, тудо революций марте помещик Шиловын озанлыкшылан шотлалтын. А именийже Калтаса селаште верланен. Йоча-влак дене чодыраште ятыр памашымат верештна. Вӱдшӧ тамле дечат тамле. Шкенан ялысе веле огыл, пӱтынь Калтаса районысо эн кӱкшака верыш кӱзышна. Тушто иктаж витле ий ожно пу гыч чоҥымо лу метр кӱкшытан вышка шоген. Жап эртыме семын вышка шаланен. Йоча годым ме, тушко кӱзен, мӱндырк шарлыше ял-влакым ончаш йӧратенна. Ковамын ойлымыж гыч, тушеч Ош Виче эҥерымат ужаш лийын.

Коштын-коштын, чодыраште рывыж пыжашым верештна. Мӱкшотар олмышкат миен лекна. «Коммунизм верч» колхоз улмо жапыште мӱкшотарыште йӱштӧ телым 250 наре мӱкш еш илен лектын. Кызыт тушто олмапу да моло пушеҥге кушкыт.

Чодыра воктене, улакрак аланеш, каналташ верланышна (Ончыч тушто тур-слет-влакым эртарат ыле.). Футбол «пасум» ямдылышна, мечым чумаш «капкам» йӧнештарышна. Тулотым ылыжтен, тутло пареҥгым кӱктышна, чайым шолтышна. Йоча-влак футбол дене шер теммеш модыч. Чылаже кок матчым эртарышна. Икымшыштыже ик команде, кокымшыштыжо вес команде сеҥышыш лектыч. «Ничья» манын кутырен келшымылан нигӧ тореш ыш лий. Нойымым шижмеке, кас велеш уэш чайым шолтышна. Кочкышым чеслымеке, йӱштылмӧ тургымым почаш ошкылна. Эн чолга кандаш рвезе ерысе юалге вӱдеш йӱштыл лектыч содыки! (Тыгай экскурсийыш кодший кудытын веле миенна ыле).

Яндар южышто коштын, куржталын нойышо, но куаныше чуриян, весела кумылан латкуд изи путешественник мӧҥгышт кече касвелыш тайнымеке веле пӧртыльыч. Южыжо эрлашыжымак вес ийынат тыгай экскурсийыш мияш кумылан улмыжым шижтарыш.