22 июнь - Ойган шарнымаш кече. Фронт гыч серыш-влак - шергакан шарнымаш

Умурак Умурбаевичын возымо серышыжым, фотом, документ-влакым ондак Лиза пелашыже, вара эргыже араленыт. Шуко гана почын лудмылан серыш-влак моткоч тоштемыныт. Ешыште Умурак Умурбаевич дене мо кылдалтын, чылажат шкешотан памятник, шарнымаш лийын. Тидын негызеш икшыве, уныка-влак ачаштым, шочшыштым, пошкудыштым пагалыме, йӧратыме кумылан кушкыныт.

Землякем ял калыклан Красный Октябрь яллан негызым пыштыше айдеме семын палыме. Тудын лӱмжым изижат, кугужат шарнат, палат. Умурак павайна, кочана 1896 ийыште Краснокам район Тошто Пураялеш кресаньык ешеш шочын. Изинек пашаш шуаралт кушкын, 1910 ийыште Пураял школым тунем лектын. 1917 ийыште тудым кугыжан армийыш налыныт, сарыш колтеныт. 1919 ий мартыште пӧртылын, да апрельыште Колчак армийыш мобилизоватленыт. Ик тылзе гыч тушеч шылын. Июль тылзыште Йошкар армийыш мобилизоватленыт. Граждан сар мучаште, 1922 ийыште, Санкт-Петербургышто Генеральный Штабын командир-влакым ямдылыме курсышто тунемын. Сар чарнымеке, мӧҥгыжӧ пӧртылын, Каинлык волисполкомышто тыршен, Пураял ялсовет председательын сомылжым шуктен. 

1927 ийыште тудо Илиш район Красный Октябрь яллан негызым пыштен. Арка могырысо калыкым тиде ялыш куснаш таратен. 1932 ийыште тугаяк колхозым вуйлатен. 1933 ийыште Бирск совпартшколышто тунемын. Ял калыкын илышыжым саемдыме верч кугу пашам намиен. 1940 ийыште районын делегацийже дене пырля ВДНХ-ште лийын. Сар тӱҥалмеке, шуко гана фронтыш колташ военкоматыш йодын миен, но тудлан «Верешет кодаш айдемым ямдылет - фронтыш кает» каласеныт. Тыге 18 ияш Алепа Байтуковам изишак ямдылен, 1942 ий 7 мартыште расписка дене колхозын печатьшым тудлан сдатлен, ешыжым, ялжым коден, фронтыш каен. 

Ондак Алкиношто, вара Челябинскыште кредалаш тунемыныт. Тушеч фронтыш колтеныт. 1941 ийыште лум возын, теле эр толын. Тыге, пашазе вий шагал кодмылан кӧра шурно, погалтде, пасуэш кодын. Сава, сорла дене солен, идымыш конден, уржам кыреныт, шурным элеваторыш шупшыктеныт. 11 мартыште возымо икымше серышыштыже тудо лачак тидын нерген тургыжланен: «...шурным поген пытарен кертыныт, кырымашым пытарашат еҥ кодын огыл дыр. Посевымат эртараш йӧсӧ лиеш? Кайнага (ватыжын шочшыжо - авт.), Лапкашор гыч Хусни, Чаке гыч Василий, Яркай гыч Мазгар ден пырля улам. Челябеште улына, паша неле огыл...».   

Вес серышыжым 1942 ий апрельыште возен.  

«...Тендан деч ойырлен кайымӧҥгӧ, пеш сагынем. Эсенлыкемым палемден, сагыныме саламым серем: первыйын Лиза пелашемлан, Асыллан, Настайлан, Андрьян ден Александр эргым-влаклан шуко деч шуко салам, эше Асылвий шӱжаремлан, Гани, Валилан, Татьяналан и виге пошкудылан, ушештарен йодшылан. Ты серышым Моско ола гыч серем. Кызыт сӧйыш шуын она ул, корнышто улына, кочкаш сита...». 

Черетан серышыштыже икшывыжлан каҥашым пуэн: «...Асыл ӱдырем (комбайнерлан ышта) кодшо ий ыштыметлан пашадарым тӱлен огытыл гын, МТС политотделыш заявленийым сере. Шурным коштен опташ тыршыза... Андрьян ден Александр, эре модаш ида курж, аваланда полшыза. Настайланат тугак...»

12-шо апрель. «…сагыныме саламым колтем, пӧрт гыч кондымо сухари пытен огыл кызыт, вургемем-влакым посылка дене колтышым, Хусни ден Чаке гыч Иванов Васли ден пырля улына».

1942 ий 6 апрельыште возымыж гыч: 

«…Вургемым, кочкаш пуыч, согышыш каяш ямде шогена....»

1942 ий 27 июль.

«Поро жапда лийже, йӧратыме Ямагатем (пелашем) и шергакан кадерле икшывем-влак! Серем сагынен, шуко деч шуко саламым колтем Асылвий шӱжарлан уло семьяжге, Настай, Асыл, Татьяна ӱдырем-влаклан, Гани, Вали, Андрьян, Александрлан, пошкудо, йолташ-влаклан салам. Минь ынде 7 км. шеҥгек лектын. Язум (серышым) седе у адрес дене серыза. Те шинчеда, уке, минь сурт гыч лектын кайыме годсек ик язумат налын омыл вет. Пеш сагынем, пеш палымем шуэш тендан илышдам, ял, пошкудо-влак нерген, армийыш кайыше колхозникем-влакын халыштым. Поснак Александр, Андрьян, сагынем, серыза... Салам дене гвардии сержант Умурбаев Умурак».

1942 ий 3 августышто возымо серышыже рушла возалтын. Кидше сусыргымо амал дене йолташыже возен. «....Я ваши два письма получил, которые написаны вами 4-го апреля. А до этого ни одного вашего письма не получал. Из передовой нас, стариков, отправили в тыл на уборку зерна, пока затишье...»

1942 ий 13 октябрь.

«Поро жапда лийже, йӧратыме Лиза таҥем. Минь тендан деч ойырлен, сӧй верыште илыше, осал тушман-влак дене кредалше ачада. Мӱндыр кече шичмаш вел гыч пеш тендам сагынен серем язум и колтем саламым! Первый Лиза таҥемлан, Асыл, Настай ӱдырем-влаклан и Андрьян ден Александр эргым-влаклан пеш сагынен шуко деч шуко салам. Асылвий шочшемлан семьяжге. Настя, Гани, Вали Татьяна ӱдырем, эргым-влакланат салам. Родо шочшо, пошкудо, составуправлениялан, миньым ушештарен йодшо-влаканат шокшо салам! Таче 4 язум сразу нальым. 24-ше июньышто, 4-ше июль, 14-ше август, и 26-шо август кечын учительница Байрамова шӱжарын серыме язужым. И. Иксан дечат ик язум нальым. Налме язу-влакын 3-шын подписьше уке, иктыже «павайлан салам» манын сералтын. Вали эргым серен дыр…

Минь Андрьян эргым дечат серышым вучем. Андрьян эргым кодшо ий пеш сай тунемеш ыле. Тений эше сай тунемаш тыршыже. Тудлан тунемашыже ида мешатле... Ида ӧпкеле, тендан язудам налшынак шинчын серен ом керт. Тиде язум таче кумшо гана шинчын иже серышым. Шке шинчеда сӧй хӓдым. Ме куснен коштына. Кушко колтат, тушко налыт. Минь командир улам, мылам шукырак коштман...»

1942 ий 18 декабрь. 

Минь сӧй верыште, мӱндыр-мӱндыр элыште герман фашист-влак ваштареш кучедалше тендан ачада Умурбаев Умурак седе серыш дене колтем пеш сагыныме саламым... Йӧратыме таҥем, шергакан игем-влак серыза: 1. Шурно мыняр возын? 2. Вольык-влакын эсенлыкыштым 3. Кок гана оксам колтенам ыле, налда уке? 4. Кӧ-влак пӧртыльыч?

Мурым серем.

Теат мӱндыр, 

                      меат мӱндыр.

Айдыза язум 

                     колтен илена.

Колтымо язуна 

                     огеш шу гын,

Омешна кончен илена.

Такмакым серем.

Алма агачлар чэчкэ ата.

Тӧплэре исэн булса.

Йылама яным, 

                    тӱкмэ йэшеҥне,

Кайтырмын исэн булса. 

(Олмапужо пеледеш, вожшо эсен лиеш гын. Шинчавӱдым йоктарен ит шорт, танем. Эсен лийына гын, пӧртылына). 

Я. Иманын, Ш. Исанын адресшым колтыза. Вашмутым вигак сераш ок лий, умыледа, согышышто улам. Каныме годым серышым. Вигесландат пурла кид дене серыме салам. Вучем язудам...»

Тидын деч вара эше серышыже толын. 

«...Пеш неле кредалмаш кая, йӱдшӧ-кечыже окопышто...» 

Февраль тӱҥалтыште Умурак Умурбаевичын ешыжлан «похоронкым» кучыктеныт. Тушто тыге возалтын: 

Извещение.

«Ваш муж Гвардии сержант Умурбаев Умурак Умурбаевич уроженец БАССР Илишевский район, Исанбаевский с/с, дер. Красный Октябрь в бою за Социалистическую Родину, верный воинской присяге проявил геройство и мужество, был убит 31.01.1943. Похоронен дер. Нов. Суховка Северо-западней школы Юхновского района Смоленской области».

Тыгай кӱчык, но волгыдо илыш корным эртен мемнан пагалыме Умурак Умурбаевич Умурбаев.

Фронтовикын серышлаштыже возымо йылмыжым вашталтыме огыл.