Шарнен илена

Тынбай сельский совет гыч сарыште 500 утла еҥ кредалын, 152 еҥже веле илыше пӧртылын. Нунын лÿмыштым «Они вернулись с Победой» (Районысо Ветеран советын тыршымыжлан кӧра Сеҥымашлан 60 ий темме лÿмеш лукмо.) книгаш пуртымо. Мишкан районеш шочшо, сарыште вуйыштым пыштыше да йомшо салтак-влакын лÿмыштым «Память. Списки погибших в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» (Кн. 15. - Уфа; Китап, 1998. 516 с.) книгаште муаш лиеш. Лаштыклаштыже Пошкырт кундемысе моло районла гыч улшо салтак-влакын лÿмыштымат вераҥдыме. 

Сеҥымаш кечым кандашлымше гана пайремлышна гынат, шучко сар нигунам огеш мондалт. Сарын участникше, тылыште тыршыше, сарын икшывыже-влакым порын шарнен да пагален илышаш улына - тиде мемнан порысна. Нунылан мланде марте вуйнам савена да тауштен илена.

Моло еш семынак, шучко сар мемнан ешланнат шарнаш кодшо неле кышам коден. Кочам (авамын ачаже Николай Шамиданович Шамиданов) ден паваем (ачамын изаже Шамыкай Шамратович Шамратов) сарын тÿҥалтыш кечылаж гычак сар корным тошкеныт, тул-вÿд вошт эртен, сусыргышо гынат, но илыше пӧртылыныт. 

Шамыкай Шамратов 1916 ийыште шочын. Совет Армий радамыш 1936-шо ийыште каен. 1938 ий сентябрьыште Хасан ер воктене япон милитарист-влак ваштареш кучедалмаште лийын. «Йÿдым стрелковый ротым тревога почеш кынелтеныт, неле кредалмаш тÿҥалын. Японец-влак пеш виян кредалыныт, нуным кок сутка гыч иже поктен лукмо», - шарналтен ойлен паваем. 1939 ийыште мӧҥгӧ пӧртылын, но шукылан огыл улмаш. Сарын икымше кечылаштыжак немыч фашист-влак ваштареш кредалаш, элым аралаш каен. Ондак 446-шо гаубично-артиллерийский полкын 118-ше дивизийыштыже переподготовкым эртен, вара Ярославль олаш колтеныт, тушеч Западный фронтыш логалын. Икымше кучедалмашым Севежа ола воктене вашлийын. «Сеҥымаш куштылгын толын огыл, Волоколамский шоссе деч йӱдвел-эрвелыште Клин, Солнечногорск, Яхрома ола-влакым налмеке, тушман шке корныжым Волоколамск могырко савырен, Москваш лекташ шонен. Мемнан артиллерийский дивизий фронтын ик участкыштыже оборонышто лийын. Пелйÿдым пушкылан окопым, шкаланнат верым ямдылымеке, каналташ вочна. Вучыдымын танк-влакын йÿкышт шокташ тӱҥале.

- Танк-влак! - кычкырале сержант Дмитриев. 

Мемнан деке кум танк вашкымым ужна. 

- Расчёт - к бою! - командир командым пуыш. 

Лÿйкалымаш тÿҥале. Танк-влак чарненыт, но немыч-влак шолен куржын огытыл, виян кучедалмаш йÿд марте шуйныш», - ойлен паваем.  

Умбакыже сусыргышо Шамыкай Шамратов нимом ок шарне, сӧй пасу гыч тудым сержант Дмитриев луктын. Саранск госпитальыште эмлалтмек, 1942 ий мучаште тудым мӧҥгӧ колтеныт. Мишкан райвоенкоматыште пашам ышташ тÿҥалын, 1945 гыч 1953 ий марте Тынбай сельский советын секретарьже лийын. 1941 ий августышто «За отвагу» медаль дене палемденыт, 1978 ийыште «Заслуженный колхозник» лÿмым сулен налын. Сар деч вара ешым поген, Синя пелашыж дене Марианнам да Вениаминым ончен куштеныт. Илыш гыч шукертак каеныт гынат, кызыт уныка ден кугезе уныка-влак, кочаштым шарнен, фотографийыштым кучен, «Бессмертный полк» колонно дене кугешнен ошкылыт. 

Николай Шамиданович Шамиданов 1909 ийыште шочын. Тудланат сӧйын шучкылыкшым ужаш пернен. Аксыле кувавамланат шуко йӧсым чыташ логалын. Ту жапыште кочам 4-ше бригадын бригадиржылан пашам ыштен, ешыште ныл икшыве кушкын. Эн кугужо мыйын авам, Оля, сар тÿҥалме годым 9 ияш веле лийын. Поче-поче Валя, Галя, Миколка шочыныт, эн изижлан ныл ий лийын. Кочам сар тÿҥалмым Коклалоҥго ялыште Сабантуйышто колын. Повесткым тудлан мончашке намиен пуэныт. Декабрь тылзыште ял гыч 5 пӧръеҥым: Ямет Валитовым, Николай Микишевым, Яныкий Янситовым, Дмитрий Шамидановым (изаже) да кочамым - Мишканыш, тушеч имне дене Уфаш наҥгаеныт. Кок арня туныктымеке, Украин фронтыш колтеныт. Икымше бойым Харьковский область Юзум ола воктене вашлийын. Киевыш шуде, икымше раненийым налын - тупешыже осколко логалын. Ессентуки госпитальыште ик тылзе утла эмлалтмек, Сталинград ола верч кредалмаште лийын. Вÿд гоч вончымышт годым йолжо сусырген, да вÿд дене йоген кайыше кочамым санитарка-влак гына утарен коден кертыныт. Кандаш тылзе Фрунзе олаште эмлалтын. Тушеч Москваш наҥгаеныт, вара Икымше Белорусский фронтыш колтеныт, маршал Жуков командующийже лийын. Ручной пулемётчик, 13-шо танковый корпусышто танкистлан служитлен. Неле да виян кредалмаште кочам уэш нелын сусырген - кӱртньӧ пудырго кидшым чотак эмгатен. 1944 ий 29 апрель гыч 5 июнь марте ныл тылзе Саратов оласе госпитальыште эмлалтын. Кум гана сусыргышо кочамым Саратов областьысе ик ялыш паша фронтыш колтеныт. Кочамын шарнен ойлымыж гыч: «Ушкал ферме вуйлатышылан шогалтеныт. Ик руш ÿдырамаш дене палыме лийынна, эрге икшыве шочын. Ушем гыч ныл икшывем да Аксыле пелашем лектын огытыл. Сеҥымаш кечым тушанак вашлийынам. 1946 ий декабрьыште, мутланен келшымек, пелашем да икшывем-влак дек ялыш пӧртыльым». 

Теве сар жапыште мо гына лийын огыл! Кочам, шоҥгеммекыжат, эргыжын улмыж нерген эре ойленак илыш, кычалаш шонымашат лийын, но эре жап ситен огыл. Ила гын, кочамын вес вате деч шочшо эргыжланат - 80 ий. 

Кувавам да ныл икшыве эре вучен иленыт. Авам тыге шарнен ойлен: «Шуко йӧсым ужашна пернен. Сарланат полшаш кÿлын, сандене изинек кугыеҥыш савырненна. Кувавада виян ÿдырамаш ыле, шужымаш, йÿштӧ-шокшо дечат мемнам арален кертын. Сар гыч эркын-эркын еҥ-влак пӧртылаш тÿҥалыныт. Меат ачанам вученна. Толшо кажне еҥ деке куржын миен, «Ала мемнан ачанам ужда?» манын йодынна. Сеҥымашлан ик ий теммеке, ÿшан йоммо гай лие. «Ачада илыше лиеш гын, толеш ыле», - манын авана». 

«Ойго дене пырля куанат коштеш», - маныт калыкыште. Тиде тыгак. 1946 ий декабрьыште авамын Миколка шольыжо йолташыж дене курыкышто, корно воктене, ече дене мунчалтеныт. Салтак вургемым чийыше еҥ лишеммым ужынытат, шогалыныт. «Кӧн эргыже улыда?» йодмылан пошкудо рвезе вашештен: «Мый - Шаймарданын, а тидыже - Миклайын». «Тол, тол, эргым, вÿчкалтем» манмылан рвезе пеш вашке мӧҥгӧ велыш каен колтен. «Миколка шÿлешт-шÿлешт толын пурыш, «Ачай толеш» манын, уло йÿкын кычкырал колтыш. А ме нимолан ӧрынна, чылан тӧрзаш керылтынна. Вич ий эртымылан, шуко гана эмганымыжлан, очыни, меат да аванат пален шуктен огынал», - ойлен авана. «Ачада огыл чай, лесникла коеш», - каласен кувавана. Но, лишеммыжым ужын, ачаштым пален налыныт да чылан уремыш куржын лектыныт. Авамын ойлымыж почеш, тиде кече илышыштышт эн куанле лийын.    

Кочамым сарыште ятыр награде дене палемденыт. Эн кÿкшыжӧ - Ачамланде сарын кокымшо степенян орденже. Миклай кочам ден Аксыле кувавамлан сарын неле-кочыжым шуко ужаш пернен гынат, нуно 13 уныкан да 23 кугезе уныкан лийын, 82 ияш илыш гыч каеныт. Оля авам ден Павел ачамланат вуем савем, нуно сарын икшывыже улыт, сарын кочыжо нуныланат ятыр логалын. 

Тек мландÿмбалне эре тыныс илыш лиеш! Шочмо элыштына да тÿня мучко сар нигунам ынже ылыж манын, ÿшанен илена.