Шочмо йылмына эн шерге, эн лишыл

Арам огыл ойлат: кеч-могай йылме шке шотшо дене поян, мотор. Мемнан шочмо марий йылмынат лач тыгаяк сылне, ныжыл. Пале, мемнан йылмыште ныл наречийым палемдат: олыкмарий, курыкмарий, эрвелмарий да касвел-йӱдвелмарий. Марий Элыште тӱҥ шотышто олыкмарий-шамыч илат. Курыкмарий ден Килемар районлаште - курыкмарий-влак. Марий Эл деч ӧрдыжтӧ, тӱҥ шотышто Пошкырт, Татар, Удмурт республикылаште, тыгак Свердлов область ден Пермь крайын икмыняр районлаштыже эрвелмарий-влак верланеныт. Йӱдвел-касвелмарий-влак Киров ден Угарман областьын районлаштыже илат. Наречий деч посна мемнан йылмыштынат тӱрлӧ говор (кажне кундемыште шке семын мутланымаш) уло. Мутлан, олыкмарий-шамыч коклаште кум кугу говор палдырна: Морко ден Шернур, Волжск ден Провой да Йошкар-Ола кундемысе марий-влакын ойлымышт.

Руш кугу педагог Константин Дмитриевич Ушинскийын ойлымыжым шарналтена: «Шочмо йылме - тиде тыгай туныктышо, тудын кӱлешлыкше нерген мут дене ойлашыжат огеш лий. Шочмо йылме дене туныктымо годым эн куштылго, йӧнан методым кучылташ лиеш. Ушинский шочмо йылмым «калыкын эн кугу наставникше» манын. Шочмо йылмын полшымыж дене у тукым кугезе-влакын шонымашыштын, шижмашыштын саскаж дене палыме лиеш. Константин Дмитриевич изи йочам вес йылмылан туныктымо ваштареш лийын.

Шочмо йылмым аклыме, туныктымо шотышто шагал огыл йодыш лектеш. Чаманен каласаш логалеш, ятыр ешыште кугыеҥ-влак шочмо йылмыштым йӱштӧ шӱмын ончат, марий ача-ава-влак икшывышт дене рушла мутланаш тыршат. Южо марий еш-влак коклаште шке калыкым пагалыдымаш шижалтеш.

Шучко 1937 ий деч вара марий калыкын икмыняр ужашыже шочмо йылмыж деч кораҥын, чынжым каласаш гын, кораҥденыт. Тиде жапыште марий йылмым туныктымо школ-влак амал деч посна койынак шагалемыныт.

Лийын тугай пагыт, кунам марий калыкланат шочмо йылмым, культурым, йӱлам вияҥден колташыже эрык лийын огыл. Мыланна чиновник-влак тӱеныт, пуйто шочмо йылмым икшыве-влакын ача-аваштын йодмышт почеш огыт туныкто. Шочмо йылмын пӱрымашыжым марий калык гыч лекше тӧра-влаклан сайын кояш тӧчышӧ икмыняр чиновник палемден. А молышт нунын кӱлдымаш пашашт дене келшеныт.

Лач кумло ий ончыч касвел-йӱдвел кундемыш (Киров областьын тӧрашт-влак деке) серышым колтымо. Тушко марий икшыве-влак школышто шочмо йылмым кунамсек да могай амал дене огыт тунем манын йодын серыме. Вашмутым ме Яраҥ ден Кикнур районла гыч веле налынна. А письмам Пижанке, Санчурск, Вӱрзым районлашкат колтымо.

Яраҥ гыч мыланна увертареныт: «Яраҥ районласе школлаште марий йылме ден литературым нигунамат тунемын огытыл. Киров областьысе калык образований отдел 70-ше ийлаште марий яллаште ача-ава-влакын келшымышт почеш шочмо йылмым туныкташ тӱҥалаш темлен. Ача-ава-влак икшывыштым шочмо йылме дене туныкташ тореш лийыныт. Марла кутыраш мӧҥгыштӧ туныктена маныныт. Марий йылме ден литературым тунемаш кумылан-влак таче кечынат уке улыт».

Яраҥ районысо марий школлаште шочмо йылмым туныктымо огыл манын, роно вуйлатыше йоҥылыш ойлен. Чынжым тудо пален огыл. Шке жапыштыже тиде олаште эсогыл марий педтехникум лийын, ятыр марий еҥ туныктышо лийын лектын. А Кикнур роно вуйлатыше тыге вашештен: «Мемнан районышто марий йоча-влак шочмо йылмым да литературым нылле утла ий огыт тунем. Могай амаллан кӧра тыге лийын, палемден огына керт». Теве тыге куштылгын да «раш» каласаш тӧченыт чиновник-влак. Тыгаяк вашмут толын ынде Киров облоно гычат: «Областьысе кечывал кундемыште илыше марий йоча-влак школышто руш йылме дене ача-аваштын кумылышт почеш тунемыт. Марий йылме ден литературым туныкташ йодмаш калык образований органыш толын огыл. Теве тыгай вашмутым веле пуэн кертына».

Теве тыгай шонымашым луктын каласеныт верысе чиновник-влак. Но жап вашталтын, эркын гынат, марий калыкат помыжалташ тӱҥалын. Вигак каласена: тыглай еҥ-влак шочмо йылме, культура, йӱла верч, икшывышт икымше класс гычак шочмо йылмым тунемышт манын тыршат. Адак вес йодыш лектеш: школлаште марий йылмым туныктышо-влак огыт сите. Таче туныктышо-влакым ямдылат колледж, пединститут ден университетлаште. А марий туныктышо-влак кушто ямдылалтыт? Кугырак класслан туныктышо-влак Йошкар-Олаште, университетыште ямдылалтыт, эше Пӱрӧ олаште, но тиде, мемнан шонымаште, шагалла чучеш. Теве Оршанкыште ончычсо педучилищым налына, тудо таче шуко профилян колледжыш савырнен. Тыште кызыт тӱҥалтыш школлан туныктышо-влакым да йочасадлан воспитательым ямдылат. Тиде пеш сай, но, чаманаш верештеш, таче колледжыште марий пӧлка уке, икмыняр ий ончыч петырыме, а 60-90-ше ийлаште чылажат лийын. Тунам тыште шочмо йылмылан кугу верым ойырымо. Тиде тунемме верыште нылле ий утла марий йылмым, сылнымутым, тӱҥалтыш класслаште туныктымо методикым кӱрылтде вӱдымӧ, садлан чыла пел курымаш ошкылжо палыме, туныктымо паша ветеранын шинча ончылныжо.

Шке шонымашым тыгерак мучашлынем. Шочмо йылме дек изинек шӱмаҥдыман: ондак ешыште, йочасадыште, вара тӱҥалтыш да кугурак класслаште, моло тунемме верыште, ӱмыр мучко пашаште, ӱмыр мучкылан шочмо йылме дене пырля лийман. Марий еҥлан ача-аван йылмыже, рушлан руш йылме, татарлан татар, чувашлан чуваш, удмуртлан удмурт йылме семын кӱлешан. Вет мемнан эн ончыч ойлымо «АВАЙ» мутна ушышкына аван шӧржӧ дене пырля шыҥа.

Марий йылме! Поян тый улат!

П. ЕМЕЛЬЯНОВ, туныктымо пашан ветеранже, СССР калык туныктышо.