Тукым кокла кылым арален кодымаште мо эн шерге?

Марий мер пашам иктешлыме погынымашке район вуйлыкын мийымыжым пеш шуэн ужаш лиеш. Адакшым тыгай идалыкаш иктешлымашым (марий-влакым чыла ялла гыч поген, нунын мер илышыштым каҥашымашым) могай районлаште эртарат? Кушто пашам шуктен шогат, тушто мом-гынат иктешлаш лиеш. Садлан чумыргат, каҥашат, ончыкылан ойым пидыт. Тидлан Шаран да Дӧртыльӧ марий-влак район вуйлыкышт дене пырля ий еда погынат.

Кодшо шуматкечын Балтач районысо Йыванай клубыштат марий мер организацийын отчет погынымашыже эртыш. Амалже - марий культурный автономийым ыштыме деч вара ик ий коклаште могай пашам шуктымо нерген кутыраш. Йыванай клубышто погынымаш - шкеже кугу событий, молан манаш гын ончыч тиде тӱвыра пӧрт петыралт шоген, а ынде теве, изишак ачалымеке, ырыкташат йӧным ыштеныт. Конешне, погынышо-влаклан йӱштырак ыле… Но район администраций вуйлатыше И.А. Субушев тыгай верышке толаш тореш лийын огыл.

Марий мер организацийым вуйлатыше П.С. Абдулов кузе культурный автономийым почмо да ик ий жапыште могай пашам шуктымо нерген каласкалыш. Правленийыш 13 еҥым сайлыме, но чылан миен кертын огытыл. Тыгеат лиеш улмаш: южо школ вуйлатыше район вуйлык ушнымо марий конференцийыш мер организаций правленийын еҥжым колтен огыл. Тугеже, туныктышо-влаклан мияш йӧнан лийже манын, кечым да жапым вес семын келыштарыман ыле чай…

Мутлан, Дӧртыльыштӧ район вуйлыкын шӱдымыж почеш туныктышо гына огыл, школ директор-влак да образований пӧлка вуйлатышат марий-влакын идалыкысе пашаштым иктешлыме погынымашышке мият.

Но балтач-влакын икымше гана тыге кумдан погынымыштым кугу ошкылым ыштымылан шотлаш лиеш. Туныктымо, тӱвыра да мер пашаште нуно ончычынат шке сомылыштым ыштенак шогеныт, кажне ялыште гаяк калыкым шке йырже чумырен да кумылаҥден моштышо еҥ уло. Тидым ойлымыж годым И.А. Субушеват палемдыш, ойыртемалтше-влаклан район администрацийын Чап грамотыжым кучыктыш.

Районысо тӱвыра пӧлкам вуйлатыше Д.М. Хаматоват парымеш ыш код, тӱвыра да мер пашаште чолгалыкым ончыктышо-влаклан шке наградыжым намиен.

Ик ий жапыште районысо марий яллаште спорт да тӱвыра дене кылдалтше ятыр мероприятийым эртарыме, нунын коклаште - «Яндар йӱк» муро конкурс, сылнымут да тукымвож пайрем-влак, Семык да молат. Мероприятийым эртарыше-влак ялысе условийыште нелылык да проблеме нергенат йодышым тарватеныт. Мутлан, туныктышо А. Захарова Мишкан ялысе илыш нерген радамлен каласкалыш. Мата могырыштат сӱрет тыгайракак: корно укелан кӧра лавыран годым нине ялла отро гайыш савырнат - ни лекташ, ни пураш. Тӱвыра пашам виктараш аппаратура ок сите, специалист уке, 18 марий яллан дипломан пашаеҥ улыжат икте веле - Кавыргаште.

Д.Г. Мухина Тӧлбай, Нӧлпер яллаште газ пучым шупшмо нерген ойлыш, тудын мутшо гыч, 2013-2018 ийлаште ышташ палемдыме проектым илышыш пуртен шуктымо огыл.

А кузе Кавыргаште, специалист улмо ялыште, тӱвыра илыш ворана? А.Г. Алексеева 16 ий тусо клубым вуйлата, а худрук семын Л.Ф. Кузьмина 14 ий пашам ышта. Тиде конференцийыш логалаш манын, нуно ялышт гыч йолын лектыныт, лавыран годым тушто машина дене кошташ ок лий. Ик ялыште куд ансамбльым ыштеныт - мурышыжат, куштышыжат, семӱзгарым шоктышыжат, посна йоча коллективыштат улыт. Марий йӱла пайрем-влакым: Ӱярням, Кугечым, Семыкым - ожно кузе ял да кудо сайын эртареныт, тугак шуктен шогат. Концертым ыштен налме оксашт дене клубыштым тӱзатат, ачалат, аппаратурым налаш кучылтыт. Тений «Эн сай тӱвыра учреждений» республикысе конкурсышто 100 тӱжем теҥге грантым сеҥен налыныт. Тиде окса дене гармоньым, ноутбукым, видеопроекторым, костюмым аралаш шкафым налыныт, клубым ырыктыме системым ыштеныт. Тиде - кок ӱдырамашын ятыр ий тыршен ыштыме пашаштын лектышыже. Костюмым шкеак ургат, ялыште кидмастарышт уло - О. Кириллова.

А мом ыштышаш у мер организаций, могай шонымаш дене районышто марий-влаклан тӱвыра автономийым шочыктымо? Уставыштышт возымо: «…целью автономии является самостоятельное решение вопросов сохранения самобытности, развитие языка, образования, национальной культуры марийского народа, проживающего на территории Балтачевского района РБ».

«Мурен-куштен гына марий калыкым, тудын илышыжым вияҥдаш, культурыжым пойдараш ок лий, - мутым налмек каласыш Тебыл ял гыч мийыше пенсионер В.Ш. Мурзин. - Школлаште марий йылмым туныкташ могай учебник-влак кӱлмым рашемдыман да республикысе Образований министерствыш районысо пӧлка гоч йодмашым колтыман, Йыванайысе И.Б. Баймиев лӱмеш школым марий йылмым тунемме тӱп учебный заведенийыш савырыман». Вес пенсионер, Мата ял гыч Г.К. Гильманшин (Ончыч тудо колхозым вуйлатен.) ялысе марий калыкын илышыштыже мер пашан могай рольжо лийшаш нерген икмыняр каҥашым ешарыш.

Илыш опытан, кугурак ийготан еҥ-влакын чон вургыж ойлымыштым умылаш лиеш. Ик-кок ий ончыч Йыванай школышто лиймем годым марла газет подшивкым шым уж, татар, башкир да руш йылме дене лекше изданий-влак веле койыч. Район гыч марий яллашке, школлашке колтымо «разнарядке» манме кагазышкат могай гына йылме дене лекше изданий-влакым пуртымо огыл! Тольык марла гына уке. Район администраций вуйлатышын алмаштышыже Ф.Г. Рахимов тунам тиде экшыкым кораҥдаш сӧрыш, но… тачысе кече мартеат нимо вашталтын огыл. Район вуйлыкышт тидым тӧрла, шонем, марий-влакын проблемыштым тӱткын колышто, мом ышташ але сай могырыш вашталташ лиеш, полшаш сӧрыш. Марла кутырымо, лудмо, йылмым вияҥдыме верч суапле пашам тарватымым вучен илымаш азапыш веле савырнен - Йыванай школышто кодшо тунемме ийыште марий йылмым тунеммым тӱвыт чарненыт. Амалжым тыге умыландарат: обрнадзор гыч тергаш толшо-влак пуйто марий йылме учебник-влак тоштеммылан кӧра шочмо йылме предметым туныктымым чараш шӱденыт.

Вес кечынже тиде йодыш шотышто образованийын Балтач районысо пӧлкажын методистше Л.Р. Загирова деке йыҥгыртышым. Молан тыге миен лектын?

- Учебник-влак тоштемыныт, ача-ава-влак, руш йылмым сайынрак палаш манын, тудым шочмо йылме семын туныкташ йодмашым возеныт, - вашештыш тудо.

- Кудо амалже чын? Учебник але ача-ава-влак? - рашемдынем.

- Тидыжат, тудыжат…

- А вет закон почеш ача-аван письменный йодмашыже веле негызлан шотлалтеш, учебникше тыште молан?

- Да, ача-ава-влак возеныт, - шокта телефон пуч вес мучаште…

Теве кузе улмаш. Учебник-влакым налаш заказым колтымо олмеш туныктышо да ача-ава-влакын вуйыштым аҥыртареныт да, очыни, заявленийым возаш темленыт…

Ынде марий йылмым Кавырга тӱҥалтыш, Ӱлыл Сикияз да Балтач райрӱдысӧ (Тышке лишыл марий яллаште илыше йоча-влак коштыт.) кыдалаш школлаште веле туныктат, 18 марий ялыште пытартыш ийлаште 14 школ петыралтын. Но Йыванай школышто вес ий гыч марий йылмым уэш туныкташ тӱҥалаш лиеш. Тидлан ӱшан марий-влакын шкеныштынак кидыштышт. Чылажат ача-ава да нунын дене умыландарыме пашам шуктымо деч шога. Йодмашым таче тыге, а эрла вес семын возаш лиеш. Мутлан, шочмо йылмына кӱлешак манын. Ача-аван шонымыжо да кумылжо ваштареш нигӧат, нимогай законат шогалын огеш керт. А ондален кертыт. Могай неле жапыште И.Б. Баймиев марий ялыште полат гай школым ыштен шогалтыш. Мыняр вийым, тазалыкшым пыштен тиде пашаш, ял калыкшылан, памятник семын, шкеж нерген поро шарнымашым коден. А Балтач марий-влаклан - пример семын: кузе шке верч шогаш. Неужели ончычсо марий директорын барельефшым школ пырдыжеш пижыктыме дене серлагаш да тудын сугыньжым пеш вашке мондаш лиеш?

И. ГУБАЕВ.

Снимкыште: Район администраций вуйлатыше И.А. Субушев А.Г. Алексеевалан Чап грамотым кучыкта.