Усолан тӱрлызыжӧ

Александра Асылгареевна Батыргареева 1959 ий 11 сентябрьыште Шаран район Уялыште шочын. «Нылымше классыште тунеммем годым тӱрлаш тунемым. Мещер школышто ӱдыр-влак дене труд урокым Елена Шангареевна Шуматбаева вӱда ыле. Тудо мемнам гладь, ырес дене тӱрлаш, крючок дене узорым пидаш, кочышым кӱкташ туныктен да кумылаҥден. Труд урок мылам пеш келша ыле. Школ деч вара ача-авалан полшенна. Мӧҥгысӧ пашам ыштен пытарымек, кастене эре тӱрлаш шинчам ыле. Сайын лектын огыл гын, рончен кудалтенам. Вара, име ден шӱртым кидыш налын, уэш тӱрлаш пижынам. Тыге эркын-эркын сайынак тунем шуым», - шарналта Шура акай.

1974 ийыште Мещер школышто 8 классым тунем пытарымеке, ӱдыр-влак дене пырля Московский область Куровское олашке паша кычал каен. Текстильный фабрикыште ныл ий прядильщицылан ыштен.

«Фабрикын тӱшкагудыш-тыжо веселан, келшен илышна. Ӱдыр-влак Совет Ушемын тӱрлӧ верлаж гыч ыльыч. Марий Эл гыч мийыше ӱдыр-влак дене чон почын марла мутланенна. Нуно мастарын тӱрлат ыле. Мыят пырля тӱрленам, кузе сайрак ыштышашымат умыландареныт», - мутшым шуя ӱдырамаш.

Ачаже колымеке, Шура ялыш пӧртылын, Уял фермыш дояркылан тӱҥалын. Тунам «Акбарисовский» совхозын Уял фермыштыже утларакше самырык ӱдыр-рвезе-влак тыршеныт. Комсомольско-молодежный бригада районыштат эре ончылно лийын. Икана отчет да сайлымаш комсомольский собраний годым ӱдырым Урсай клуб гыч ондален луктыныт да, имнеш шынден, шолыштын, Тумбагуш ялыш марлан налын каеныт. Шура туштат фермыште дояркылан ыштен гынат, йӧратыме кидпашажым кудалтен огыл.

«Ончыч марий сӱанлан тӱрлаш шуко йодыт ыле: качымарийлан, гармонистлан шовычым, ӱстембалшовычым, окна да омса чаршам, диван леведышым, кӱпчыкӱмбалым да молымат. Кызыт тыгай мондалташ тӱҥалын», - каласкала тудо.

Усталык - Юмын пуымо пӧлек. Южо еҥ тудым, можыч, жапыштыже шижын ок шукто, да тудо почылтдеак йомеш. А весе кечын тудым вияҥден толеш, пашаже калык шинчаш логалеш. Тыгай айдемым мастар маныт. Александра Асылгареевна тыгаяк улеш. Верысе «Ош пеледыш» калык ансамбльлан икымше сценылык костюм-влакым, солыкым да нершовычым тудак тӱрлен. Шкежат ты коллективыш тӱҥалтыш гычак ушнен.

Пашаче кумылан ӱдырамаш эше сылне деч сылне, чонеш логалше сӱрет-влакым тӱрла. Келшыше сӱретым куэмеш вераҥдат, тудлан мотор тӱсым кычалеш. Кушто могай тӱс лийшашым чонжо денак шижеш. Тудын пӧртышкыжӧ пурен шогалат гын, чылт картинный галерейыш логалмыла чучеш: пырдыжыште могай гына тӱрлымӧ сӱрет огеш кече! Нуным посна рамылаш вераҥдыме. Картиныже-влак чон ойгым луштараш, кумылым нӧлташ полшат. Шура акайын ойлымыж почеш, кидпашам ыштыме годым чон лыплана, чыла неле-йӧсӧ мондалтеш, южгунам пелйӱд мартеат шинчылташ логалеш. Эн кугу сӱретым сӧрастараш кум арня кая гын, изирак-влакым кум-ныл кечыште тӱрлен шукта. Ӱдырамаш пӱртӱсым йӧрата, сандене тӱржӧ-влакат пӱртӱс дене кылдалтше улыт.

Александра Асылгареевнан тӱржӧ-влакым Финляндий гыч толшо уна-влак музейыш налын каеныт, Уфасе, Туймазасе, Шаранысе музейлаштат аралалтыт. Уста тӱрлызӧ тӱрлӧ вере чылаже 12 выставкыште шке пашажым ончыктен. Шаран районышто мыняр ончыктымо - шотленат от пытаре. Ыштыме паша-влакым чыла вере кӱлеш семын акленыт. Школ, женсовет, ялсовет, «Марий ушем» мер толкын, район администраций, Туймаза ола да моло вер гыч пуымо Чап грамот да тауштыме серыш дене ик кӱжгӧ папке темын. Уфасе выставка гыч марий калыкын йӱлажым да культурыжым арален кодымылан колтымо тауштымо серышым эн шергаканлан шотла.

Шура акай жапым нигунам яра огеш йомдаре: крючок дене мотор пеледыш-влакым, пижым, носким пидеш. Кидпашаже-влакым пӧлек шотешат шалата, ужалашат ситара. Еҥ-влак пӧртышкыжак толын наледат, телефон денат заказым пуат.

Шаран марий-влак татар калык коклаште илат, садлан пайрем годым ӱстелыште эре чак-чак лийман. Шура акай чак-чакымат, пушланыше тамле мелнамат кӱэшт мошта. Тиде сомылым йодмо почешат шукта. Усолаште кугу пайрем лиеш гын, нигӧлан огеш отказатле.

Илыш йыжыҥан, маныт. Кок изи йоча дене Шура акай икымше марийже деч ойырлен каен. Пытартыш 32 ий Усолаште Владимир Митрофанович Николаев дене пырля илат. Пелашыж дене ныл икшывым ончен куштеныт, йол ӱмбак шогалтеныт.

Александра Асылгареевна ятыр ий Усола школышто поварлан да техничкылан ыштен. 1957 ийыште Усолаште шочшо Владимир пелашыже Аксеновский ялозанлык техникумышто зоотехниклан тунем лектын. «Акбарисовский» совхозышто трактористлан, комбайнерлан тыршен. Озанлык шаланымек, школышто оператор лийын. Кызыт вате-марий сулен налме канышыште улыт. Пашаче еш яра огеш шинче: вольыкым онча, пакчаште емыжым кушта.

«Ӱмаште 70 ийымат темышым. Шоҥгылыкышто гармонь денат шокташ тунемаш вереште. Кок ий ончыч Туймаза гыч гармоньым налын тольым. Почта дене «Научись на гармони играть» самоучительым кондыктышым, нота-влакым тунемым. Ынде сем-влакым тунемам. Шура муралтен колта, мый почешыже гармонь дене шокталтем. Тыге илаш веселарак, жап писынрак эрта», - манеш Владимир изай. Тыгай еҥ-влак дене кугешнаш гына кодеш.

Марий тӱрлызӧ Александра Асылгареевна илышлан нигунам ӧпкелен огыл, ӱдырамаш корным ӱшанлын такыртен ошкылеш. Кажне кечын, сурт сомылым тӧрлен пытарымек, нойымым палыде, шкенжын тӱрлымӧ да пидме верышкыже шинчеш. Тек умбакыжат Шура акайын кидпашаже пеледышла пеледеш да калыкым куандарен шога.

Г. АХМЕТШИНА.

Снимкыште: Александра Асылгареевна ден пелашыже, Владимир Митрофанович, пашаштат, каныш годымат эре пырля улыт.