Илышым аклыман, колышым шарныман

Тушманым сеҥен пӧртылшӧ-влак коклаште Сайтай Сайранович Сайрановат лийын. Тудо Гульемыш ден Сайран Байбатыровмытын ешыште икымше, эн кугу эрге кушкын. Тиде еш гыч кум пӧръеҥ: Сайран ачашт, Сайтай ден Николай эргышт - сарыш каеныт. Сайтай Сайранович нерген илымыж годымат, колымекыжат кугешнен шарналтен каласкаленыт. Красный Октябрь ялна гыч Йошкар Шӱдыр орденым нумалше тудо веле лийын. Варарак тыгай награда дене эше ик-кок фронтовикым суапландарымым палышна. Тиде фронтовик нерген «Память» книгаште пешат кӱчыкын возалтын, пытартыш служитлыме верже гына пале. А ялсовет гыч сарыш кайыше да пӧртылшӧ-влак нерген Р.Б. Нурлыгаяновын «Дорога длиною война» (Уфа, 2000 ий) книгаштыже С. Сайранов шотышто «Йошкар Шӱдыр орден дене наградитлыме» увер гына пуалтын. А кушто, кузе кредалыныт?  Тидын нерген нимогай увер уке. 

Сайтай Сайрановичым мемнан ялыштат, Краснокам районысо Кереметыштат шкеныштынлан шотлат. Ме тидын шотышто ӱчашымаш уке, тыге шотлаш кажнынан амалже уло. Шочын Сайтай Сайранов 1925 ий 25 августышто Керемет ялеш. 1927-28 ий тӱҥалтыште Сайран ачаже ешыж дене Красный Октябрь ялыш куснен толын. Тиде ялеш верланымышт годым ешыште кок йоча - Сайтай ден Николай - кушкыныт. Варарак Михаил, Елена да Миксон шочыныт. Сайтайын йоча да кугемме жапше Красный Октябрь ялыште эртен. Эрге икшыве эреак ачаж пелен лияш тыршен: ачаже мом ыштен гынат, тудлан полшен. Кеч-могай пашам мучаш марте шуктен ышташ, нелылыкым сеҥаш, айдемым пагалаш, шочшым йӧраташ - икманаш, илышлан тунеммыжат, усталыкшат ава-ачаж деч кусненыт. Сайтайын ялысе тӱҥалтыш школым сайын тунем лекмекыже, ачаж ден колхоз вуйлатыше Умурак коклаште тыгай мутланымаш лийын: «Сайран йолташ, эргыч школышто пеш сай тунемын. Туныктышыжат «Волгыдо уш-акылан улеш, чыла шонен-вискален налде, нимом ок ыште. Тунемеш гын, ончыкылыкшо пеш сай лийшаш» манеш. Тый шкежат вуйлатышын алмаштышыже улат, мемнан ялыште тунемше еҥ ситыдымым сай палет.

Айда Сайтайым туныктена: илен-толын, ала кугу айдеме лиеш… Андреевка селаште кыдалаш школым почыныт, эргычым тушко тунемаш колтымо шотышто мом каласет?» Тиде мутланымаш кок йолташ коклаште сар деч ончыч лийын. 

Сайран шкежат Пураялысе тӱҥалтыш школышто тунемын - шинчымашын, тунеммашын акшым пален, садлан Умурак йолташыжын ойжо дене пӱтынек келшен да Сайтай эргыжым Андреевка селасе индешияш школыш тунемаш намиен коден. Рвезе ава-ачажым куандарен, эре сай отметкылан тунемын, чоныштышт кугу ӱшаным шочыктен. 

…Сар тӱҥалмеке, Сайран Байбатыровичлан август тӱҥалтыште повесткым кучыктеныт. Тиде ушан айдеме сарын шучкылыкшым умылен. Кызыт кугу ийготан еҥ-влак нунын сарыш кайымыштым алят шарнен ойлат. Кумытын, имне орваш шинчын, гармоньым шоктен, мурен, ялым савырненыт. Ялым лекме годым Сайран, кидшовычшым рӱзен, чеверласен кычкыралын: «Чеверын! Ме илыше огына пӧртыл! Элна верч колаш каена!» Сайраным, Эсаным да Макарым улазе-влак имне дене Буздяк станцийыш наҥгаеныт. 

Сайран ден Эсан фронтышто Москвам пырля араленыт. 1941 ий декабрьысе серышыштыже йолташыже «Таче Сайраным тойышым...» манын возен. Пелашыже колымо нерген уверым Гульемыш ватыже 1942 ий январьыште веле пален налын (Тыгай неле уверым Эсанын пелашыже, Янсепа, Гульемышлан каласаш тоштын огыл.). Гульемышланат, вич икшывыланат тиде моткоч кугу ойган увер лийын. 

Сайтайлан ачажын сарыш кайымыж годым каласыме сугыньжым шукташ - школым сайын тунем пытараш - кӱлын. Школым 1942 ийыште тунем лекмеке, тудо ялыштына икымше кыдалаш образованиян айдеме лийын. Пошкудо Исанбай ялыште, тудын таҥаш-влакым чумырен, кум тылзе сар пашалан туныктеныт. Тиде жап нерген шочмо шӱжарже, Лена акай, тыге ойлен: «Сайтай изай, Исанбайыш эрдене каен, кастене веле пӧртылеш ыле. Мылам, куд ияш шӱжаржылан, кечын кастене лавыргыше тувыржым мушкын кошкаш сакыман ыле. Эрдене арум, кукшым чиен каен. Мушкын-мушкын, вынер тувыржо шӱтлен пытыш». 

1943 ий 1 февральыште Сайтайланат повесткым кучыктеныт. Шкеже тиде жап нерген тунемше-влаклан тыгерак каласкален: «…Мыйым, латшым ийым эрталше рвезым, латик тылзылан Уральск оласе разведшколыш тунемаш колтышт (Тиде ола ондак Оренбург областьыш пурен, вара Казахстан деке куснен - авт.). Туныктеныт пеш серьёзно, дисциплина военный лийын. Кузе уке гын, вет тушто разведкылан кадрым ямдыленыт. Разведчиклан мом палаш, мошташ кӱлын, чыла туныктеныт. Тӱрлӧ оружий гыч лӱйкалаш, кредалаш, топографий картым лудаш да сӱретлаш, шифрований, раций дене пашам ышташ... Поснак немыч йылмылан тӱткышым ойыреныт. «Тушманын йылмыжым палыде, тудым сеҥаш ок лий», - ойленыт мыланна». 

Сайтай Сайрановичын 90-ше ийлаште каласкалымыжым Ивук племянникше тыгерак шарналта: «Мый кызытат кӱзым, вич метр гыч кудалтен, куш кӱлеш, тушко керылтарен кертам. Физподготовка деч посна психологийлан кугу тӱткышым ойырат ыле. 1943 ий ноябрь мучаште, ефрейтор званийым пуэн, мемнам, лу наре еҥым, 1-ше Украинский фронтыш колтышт. Разведгруппа дене 30-40 километр тораш, тушман тылыш, командованийын заданийжым шукташ коштынна. Заданий кажне гана тӱрлӧ лийын. Арня-кокыт пӧртылде кошташ пернен. Южгунам, мӧҥгешла, кечеш икмыняр гана колтеныт. Шарнем, мемнан войска Днепрым форсироватлыме деч ончыч суткаште тиде эҥерым шым гана ийын вонченам. Днепр Ош Виче огыл - ятырлан кумда! 

Кум гана нелын сусыргенам, а икымше ганаже нигунам ок мондалт. Разведгруппынан келге тушман тыл гыч пӧртылмӧ годым вуемым пуля шӱтен лекте. Кузе тыгай сусыр деч вара илыше кодынам? Тиде 1943 ий 15 декабрьыште лийын. Пуля вуемым шӱтен лекмеке, мый ушым йомдарен шуҥгалтынам. Уш пӧртылмеке, воктенем йолташем-влак мутланен шогеныт. «Вуешыже пуля логалын, вӱрым шуко йоктарен, - ойленыт нуно. - Капше але шокшо, тугеже ила. Ала нумал каена?» «Пӧртыл шумешкына, садак кола», - ойлен разведгруппын кугуракше. Ик жап воктенем шогымеке, кӱсенысе документем, шагатым, компасым, оружийым луктын нальыч да мӧҥгӧ велыш ошкыльыч (Разведчик-влаклан шуктымо заданийым вашкерак командований дек намийыман). Мый уэш ушым йомдарышым. Ушем ик татлан  пӧртылмӧ годым мыйым кок ӱдырамаш (йӱкышт гыч тогдайышым) шӱдырен наҥгаят ыле. Помыжалтым уэш мончаште, сусырем мушкын пидыныт ыле. Мыйым украин ӱдырамаш муын улмаш. Тиде поро чонан айдеме тӱрлӧ шудо дене эмлен моштен. Мый тудым «Мать Мария» манам ыле. Ялыште фашист-влак озаланеныт, садлан мыйым, кӱвар йымак волтен, кечывалым пареҥге дене уреныт, а йӱдым шокшо коҥга ӱмбак пыштеныт. Кок-кум кече гыч кидем-йолем тарванаш тӱҥалыныт, арня гыч ужын, мутланен кертынам. 26 декабрьыште тушман ялым коден кайыш. Мемнан-влаклан увертарен, 27 декабрьыште мыйым Кировоград оласе госпитальыш ужатышт. А тиде илыме ялемже Белая Церковь ола воктене верланен ыле. 

Сусырген, мончаште ушым йомдарен кийымем жапыште мӧҥгем, Октябрь ялыш, авам деке «Увер деч посна йомын» извещений чоҥештен. Могай ойго лийын авамлан, тидым шке гына пален. Но мыйын нерген тыгай увер пытартыш лийын огыл. Вес гана шӱлыкан серыш 1944 ий августышто миен. Тунам мый разведгруппа дене пырля минометный лӱйкалымаш йымак логалынам. Пурла йолем сусырген. Эше тупыштем, шола пулыш йымалне, кӱртньӧ пудырго лакемалт кодын.   

…Илышаш кечет лиеш гын, колымаш деч садак утлет. Икана разведка гыч пӧртылмына годым, ий пудыргымеке, кушкыж шинчыме имнем йогын дене ий йымак кайыш. Мыят, шоналташ гын, имне почеш кайышаш ыльым. Но ала-кушеч кид йымалнем пырня толын лекте. Пудыргышо ийым шӱкен, ий ӱмбак лектын, сер марте миен шуым. Тыгай ситуаций шуко лийын. Пытартыш гана 1945 ий февральыште заданийым шуктымо годым Польшышто шола кидем сусырген ыле. Кид луым пудыртен, пуля вошт лектын. Адак госпиталь…

Сайтай Сайранович разведгруппын командирже семын тушман тылыш коштын. Йолташыже-влак, тудым пагален,  «Башкирский Шайтан» лӱмым пуэныт. Вуйжылан фашист-влак кугу оксамат сӧреныт. «Шайтан» шомакшым «Сайтай» лӱмым каласаш йӧсӧ лиймылан тыге ойленыт докан.

Госпиталь гыч эмлалт лекмеке, 1945 ий март покшелне Сайтай Сайрановичым 2-шо Белорусский фронтын командующийжын спецпоездшым аралыше взвод командирлан шогалтеныт. Тиде жаплан оҥыштыжо кок боевой орден да «За отвагу» медаль кеченыт. Керемет ялысе тӱҥалтыш школын тунемшыже-влак дене вашлийме годым нине орден ден медаль нерген тыге каласкален: «Мый 1-ше Украинский фронтышто Киев, Житомир, Белая Церковь олалам, вара Польшым утарымаште кредалынам. Икымше эн шергакан наградем - «За отвагу» медаль. Тудым, Днепр эҥер гоч ийын вончен, Старая Баня населенный пунктышто тушман нерген разведданныйым муын, конден шуктымылан пуэныт. Кокымшо наградем - Йошкар Шӱдыр орден, тудым Житомир олам утарымылан пуэныт. Кумшо наградем - 2-шо степенян Кугу Отечественный сар орден. Тудым Польша верч кредалмашлан пуэныт. Тушман ваштареш кредалме, разведкыш пырля коштмо йолташем-влакым эре шарнен илем. Тунам руш, татар, марий уке ыле - ме совет салтак лийынна, фашист ваштареш ик патыр айдеме семын кредалынна». 

Лӱддымӧ разведчик, старшина, сар чарнымекат, взвод командирын сомылжым шуктен. Но фронтышто налме сусыржо-влак садак шижтареныт. Польшысо Лигниц оласе военно-врачебный комиссий 1945 ий 15 ноябрьыште тыгай заключенийым пуэн: «Признать Сайранова Сайтая Сайрановича ограниченно годным первой степени в связи с полученными ранами на фронте». Садлан 1946 ий октябрь тылзыште тудо Красный Октябрь ялыш, шочмо суртышкыжо армий гыч пӧртылын. Аваже, Гульемыш Юсуповна, эргыже йоммо нерген кок извещенийым налын гынат, илышым вучен шуктен. Варарак кокымшо эргыже, Миклайжат, пӧртылын. Сайтай Керемет ялын чевер ӱдыржым йӧратен шынден да Валентинам, ачаж дене мутланен келшыдеак, Октябрь ялыш налын конден. Пелашыжын ачаже веҥыжлан изиш сыренат улмаш. Варарак, ваш келшен, йӧратен илымыштым ужынат, шӧрлен - Сайтай эн йӧратыме веҥыже лийын. 

Сайтай Сайранович ялыште ик жап колхозым вуйлатен, районыштат ыштен. Валентина пелашыжын ачаже кенета колен колтымеке, самырык еш Керемет ялыш илаш куснаш шонен пыштен. Тӱрлӧ пашам ыштен: бригадир, бурильщик, лесник лийын, больницыште завхозын сомылжымат шуктен. Кеч-кушто тыршен гынат, эре пагалымашым сулен. Тыматле, ушан, пашам да илышым йӧратыше айдеме лийын. 1985-ше ийыште орден ден медальже-влак деке 1-ше степенян Кугу Отечественный сар орден ешаралтын. 

Сарын ветеранже пошкудыжо, шочшыжо, йолташыже-влак дене ваш келшен, миен-толын илен. Красный Октябрь ялыш аваж деке толын каяшак тыршен. Фронтовикын ӱмыржӧ 1997-ше ийыште кӱрылтын. Лӱддымӧ, кумда чонан Сайтай Сайранович нерген поро шарнымаш кодын. Тудын нерген возымемым К. Рокоссовскийын мутшо дене мучашлынем: «Колышо-влак нерген шарнымашым палыде, илышым йӧраташ тунемаш ок лий». 

Землякем нерген уверым погаш, материалым ямдылаш полшымыштлан Маняк ял гыч Генрик Айтиевлан, Керемет ял гыч А. Кизинбаевлан да Сайтай Сайрановичын шочшыжо-влаклан кугу таум каласем.