Йошкар Шӱдыр орден 80 ий гыч шке «озажым» муын

Архивыште аралалтше документ-влак

Тыгай уверым колмек, Аркадий Бадамшинын сар корныж нерген утларак пален налаш шонен, Интернетысе «Калык шарнымаш» порталыште верештме документ-влакым шергальым. Ирина Алексеевнат муын кертме ик документым колтыш, но, нуным лудын лектын, сарзе еҥын илыш-корныж гыч кӱчык татым гына пален налаш лиеш…

Мишкан район Ваксола ялыште 1922 ийыште шочшо туныктышо Аркадий Петрович Бадамшиным моло 20 рвезе дене пырля 1940-ше ий 10 октябрьыште Мишкан райвоенкомат гыч 5555-ше номеран команде дене Эстон ССР-ысе Тарту станцийыште верланыше 11-ше зенитно-артиллерийский дивизионыш колтеныт. 

Россий Федерацийын Оборона министерствыжын рӱдӧ архивыштыже аралалтше  наградной листыште Кугу Ачамланде сарыште тушман ваштареш 1941 ий 22 июнь гыч кредалше, ВКП(б) членыш кандидат, РГК-н 429-ше ГАП-шын связь отделений командирже, сержант А.П. Бадамшинын боевой подвигше нерген тыге возалтын: 

«В Отечественной войне против германского фашизма принимает участие с первых дней. За это время БАДАМШИН показал образцы мужества, стойкости и храбрости. 17 июля 1942 г. при наступлении наших частей на д. ВАСИЛЬЕВЩИНА в течение 3-х дней лично сам под артиллерийским огнем противника восстановил порванную связь…

17 сентября 1942 г. при наступлении на ст. ЛЫЧКОВО (34 армия) установил под сильным огнем противника 6 порывов линии связи.

26 октября 1942 г. в р-не д.СТРЕЛИЦЫ при отражении яростных атак противника под сильным минометным, артиллерийским огнем при налете вражеской авиации в первый же день боя т. БАДАМШИН 4 раза ходил на линию для ее восстановления, тем самым обеспечил командира батареи вести беспрерывный огонь по атакующей пехоте противника. Своими боевыми подвигами тов. БАДАМШИН воодушевляет своих бойцов на героизм и вселяет в них мужество и отвагу...

Достоин награждения ОРДЕНОМ «КРАСНОЙ ЗВЕЗДЫ».

Командир 429 ГАП РГК полковник Харламов.

6 ноября 1942 года».   

Тудын негызеш Йӱдвел-Касвел фронтысо XI армийын войскаже-влаклан 1942 ий 29 ноябреш лукмо 0308 номеран приказыште РГК-н 429-ше гаубичный артиллерийский полкшын связь отделений командирже сержант БАДАМШИН Аркадий Петровичым СССР Верховный Совет Президиум лӱм дене Йошкар Шӱдыр орден дене наградитлыме нерген ойлалтеш. Тудо ийлаште тыгай документ «СЕКРЕТНО» манын палемдалтын.

Изажын возен кодымо лаштык-влак

Ваксола ялыште илыше Парсуло ден Бадамша Бадамшинмытын ешыштышт куд икшыве кушкын. Нунын кокла гыч Каньтен (документ почеш Гайнетдин Петрович, 1912 - 1969) да Акдий (Аркадий Петрович, 1922 - 1966) Кугу Ачамланде сар корным эртеныт, Ахматьян (Ахметзян Бадамшинович, 1916 - 1980) изинек пурла кид деч посна кодмылан кӧра тылыште фронтлан полшымо кугу пашам шуктен шоген.  Война годым райисполком секретарьлан, райсовет председательын алмаштышыжлан (тӱрлӧ йодыш шотышто) ыштен, чодыра ямдылымаште райком ден райсоветын уполномоченныйышт, БАССР Верховный Судын заседательже лийын, райисполкомышто секретный пӧлкам вуйлатен, вара «Коммун корно» газет редакторлан, сар деч вара райсовет председательлан шогалтеныт, БАССР Верховный Советын депутатше лийын.

Илыш эртыме, кугурак тукым илыш гыч кайыме семын чыла событий эркын мондалтеш. Кочамын возен кодымыжо огыл гын, А.П. Бадамшин нерген мом-гынат пален налаш шонымемат ик-кок «кукшо» увер денак серлага ыле дыр. Авамын, Елизавета Аптулманован ачаже, мыйын кочам Ахметзян Бадамшиновичын кызыт вес ӱдыржӧ - Валентина Аптиева дене (Материалым чумыраш полшымыжлан кугу тау!) - аралалтше ныл блокнотыштыжо возымым лудын, Акдий павайын илыш корныж нерген тичмашынрак пален налаш лиеш. Акдийын изажын - Ахметзян кочамын - возымыжым кӱчыкемден келыштарен, тыгерак ончыктен кертына. 

«Акдий 43 ияш ӱмырыштыжӧ ятыр ужо. Тудо, ача колымек, мӱшкыреш кодшо аза, 1922 ий 31 декабрьыште шочын. Изиж годым иза-ака-влакын нарак нелым ужаш ыш логал, эрканрак кушко. Ныл классым Ваксола школышто тунем пытарыш, вара Чорай шымияш школыш кайыш. Изинек гармонь шокташ тунеме, пеш устан шокта ыле. Шымше классыш шумек, тунеммыжым кудалтыш. 1936 ийыште Чорай шымияш школышто пашам ышташ тӱҥалмекем, Акдийым уэш тунемаш ушышым. Тыге шымше классым пытарыш.

1937 ийыште Краснокамский педучилищыш кумшо курсым мучашлаш кайышым. Пеленем Акдийымат наҥгайышым да училищыш тунемаш пуртышым. 1-ше сентябрьыште столовыйышто кочкаш тӱҥалшаш ыльна, а мемнан 28-ше августыштак киндынат, оксанат пытыш. Мом ышташ? Мый иктаж вере пашадарым ыштен налаш йӧным кычал ошкыльым. РайФО-што налог извещений-влакым возен, 3 теҥгем нальым. Ты окса когылянна 1-ше сентябрь марте илаш ситыш. 

Акдий училищыште пеш сайын тунеме. Мемнам «Иза-шольо Бадамшинмыт» гына маныт, эре моктат ыле. Кумшо курсышто тунеммышт годым шыжым Акдий ден Петровым военный училищыш колтеныт, но тазалык шот дене пурен кертын огылат, мӧҥгеш пӧртылын. Ончыч Тымбайыште (Тунам тушто школ директор ыльым.), вара Пӧклендыште туныктыш. Тушечын 1940 ий шыжым армийыш кайыш. Тудо Ленинградский младший командир-влак школышто связистлан тунемын, а школжо Эстонийыште верланен. Акдий сайын служитлен, командований деч шуко тауштымашым налын.

1941 ий 22 июньышто война тӱҥалме кечынак передовойыш логалын. Тунемме школыштым раскомплектоватлен, связист-влакым армийысе частьлашке колтеныт. Акдий чапланыше 129 ГАП-ыш - гаубичный артиллерийский полкыш -  логалын. Тудден Совет Ушемын Геройжо полковник Харламов командоватлен. Акдий связист-влак отделенийын командирже лийын. Тиде полк фронтышто Тӱҥ командованийын резервше (РГК) лийын, фашистым чот кырен. Тушто тӱҥ шотышто кадровик-влак служитленыт. 

Акдийын отделенийыштыже шукынжо сержант лийыныт, рядовой шагал улмаш. Вара тудо 11-ше посна зенитный артдивизионышто кредалын. Служитлымыж годым шуко гана неле боевой обстановкыш логалын. Акдийын отделенийже эскерыме пункт ден огневой позицийым связь дене обеспечитлен. Эскерыме пункт-влак ончыл позицийыште гына огыл, тушманын расположенийыштыжат лийыныт. Связь линий шукыжым тушман артиллерийын огневой налетшо годым чот кӱрышталтын. Тудым тушманын арттулжо йымалне тӧрлаш куштылго лийын огыл. 

Акдий ик тыгай случай нерген ойлен ыле. Артналет йымалне связь линийым тӧрлаш тӧчен куржталыштын, нӧрен, ноен пытен. Снаряд пудештме деч утлашат чот куржталышташ логалын. Артналет лыпланымек, пундыш ӱмбак шинчын да нералтен колтен. Помыжалтмек, кынел кертын огыл - шинель урвалте мландеш кылмен пижын, кид-йолым тарваташ лийын огыл. Шинель урвалтым кӱрышт налын, пыкше тарванен каен.

Адакшым связь линийым тушман разведчик-влакат кӱрыштыныт. Иканаже  артдивизион тушман ӱмбак тулым почын. Тудым эскерыме пункт гыч корректироватленыт. Кенета связь кӱрлын. Тудым садешак тӧрлаш приказым налмек, Акдий ик боецым линий мучко куржыктен. Жап эртен, а связь тугак лийын огыл. Командований связьым чот сырен йодын. Тунам Акдий линий мучко шке куржын. Связь линий чодыра дене каен да изи чараш лектын. Чара воктек миен шумек, колен кийыше боецшым ужын. Акдий пушкыдо лум дене кӱртньывоштырым  кучен куржын. Кенета йӧралтын да  ончык пӧрдын каен. Тудын йӧралтме верыште автомат очередь, шыр шоктен, лумым нӧлталын. Акдий мо лиймым вигак умылен. Адак рывокым ыштен да, йӧралтын, изиш шеҥгекыла пӧрдын каен. Автомат очередь йӧралтме вер деч изиш ончыкрак шыжен. Кумшо рывоклан, чарам лектын, чодыраш пурен шуын да экшыкым верештын. Тунамже раш лийын: немыч разведчик связьым кӱрлын да олмыкташ мийыше-влакым вучен киен улмаш. Акдий, связьым тӧрлен доложитлен да немыч разведчикын кушто кийымыжым эскераш тӱҥалын. Кож вуйысо ик укш гыч йогышо лумым ужын, саде верышке кужу очередьым пуэн. Немыч кож вуй гыч кыпте-гопто волен возын. Акдий, автоматше ден документшым налын, командованийлан намиен пуэн. Тиде бой мемнан-влаклан пеш сайын эртен. Акдийым тиде бойлан Йошкар Шӱдыр орден дене наградитленыт (1941 ий декабрь).

Эре кылмен коштмаш кышажым коден. Акдийлан «туберкулез подчелюстных желез» диагнозым шынденыт. Оҥылаш йымалне пуал лектынат, тудо, миен толаш гына манын, йолташыже-влак дене чеверласыдеак, медсанбатыш каен, туберкулез манын шоненат огыл. Медсанбат гыч полевой госпитальыш, тушеч,  комиссоватлен, мӧҥгыжӧ пӧртылтен колтеныт. 

Ваксолашке пӧртылынат, Мишканыш райвоенкоматыш толын. 1942 ий шыжым (тылзыжым раш ом шарне) суртыш кечываллан толам ыле. Ончем, Акдий, воштыл-воштыл, имньым туарен шога. Ӧршаш веремат ыш код: шукерте огыл фронт гыч серышыжым нальым, уже шкежат толын шуын.

Вара туныктышылан, Чорай МТС-ыште политотдел вуйлатышылан ыштыш. Пареммек, уэш армийыш нальыч. Челябинскыште самоходный орудий школым тунем пытарыш. Отлично тунемын. Приволжский военный округын газетешыже фотожымат савыктеныт. Школ деч вара тушанак вес тӱшкам ямдылаш коденыт. Война чарнымек, тушечак демобилизоватлалтын.

Мӧҥгӧ пӧртылмек, Акдий ончыч туныктышылан, вара 4 ият пеле утла (1949-1953) Кугыжаныш безопасность министерствын Мишкан районысо пӧлкаштыже  оперуполномоченныйлан ыштыш, госбезопасность лейтенант ыле. Тушеч штатым сократитлымылан луктыныт. Колымешкыже, Ваксола да Ардаш школлаште туныктыш. Туныктымо кокла гыч икмыняр жап КПСС райкомышто инструкторлан, колхоз председательлан ыштыш».

А.П. Бадамшин 1966 ий 2 февральыште колен. Йӱдым Граждан сарын геройжо Сергей Лазо нерген книгам лудын шинчен, вара омса янакеш эҥертен шинчын да шӱлымым чарнен…

Аркадий Петрович ден Оксиня ватыже кум икшывым - Зинам, Алексейым, Тоням - ончен куштеныт. Ынде чылан ош тӱня гыч каеныт, ты тукымым уныка да кугезе уныка-влак шуят.

ПОЧЕШМУТ СЕМЫН

Лишыл родо-тукымжын ойлымо да изажын возен кодымо гыч палена, Аркадий Петровичын Йошкар Шӱдыр орденже лийын. Тудым тойымо годым изишак лукшо копнаш тӱҥалше Йошкар Шӱдырым шӱгарла марте авам нумал каен. Кызытеш икымше орден нерген каласкалыше документым ышна верешт гынат, садак тудо вес ганарак иктаж архивыште толын лектеш манын шонена, а тений кокымшо Йошкар Шӱдыр орден «озажым» кычал муын.  

Э. ГУБАЕВА (Аптулманова), Башкортостан Республикысе печать да массовый информацийын сулло пашаеҥышт. Мишкан район.