Нуно сеҥымашым сарыштат, тылыштат лишемденыт

1941-1945 ийласе Кугу Ачамланде сар кажне совет ешын илышыштыже мондалтдыме кышам коден. Шочмо Элым тушман деч утараш чыла гаяк еш гыч сарын тул лоҥгашкыже кайыше-влак лийыныт. Мемнан Калтаса район Тошто Яш ялын эргыже-влакат ӧрдыжеш кодын огытыл - ялна гыч фронтыш 155 пӧръеҥым ужатеныт. Тушеч 88 салтакше сареш вуйжым пыштен, 67 еҥже мӧҥгӧ пӧртылын. Кугу Ачамланде сарын историйыштыже мемнан Мандий кочан тукымжо гыч шочшына-влакат суапле кышаштым коденыт. Нуно сеҥымашым сарыштат, тылыштат лишемденыт.

Тукым кована-кочана Тапук Николаева ден Мандий Куснияровын (Коктынат 1888 ийыште шочыныт.) кандаш икшывышт лийын. Тиде Меҥай, Менсапа, Зайний, Янсепа, Зайникай, Шамыкай, Шангарай, Мезя. Тапук кова, Калтаса район Савакмарий ялын шочшыжо, пеҥгыде койыш-шоктышыж дене ойыртемалтын, а кочана икшывыже-влакым поро кумыл дене ончен-куштен. Нуно ӱмыр мучко колхозышто тыршеныт, когыньыштымат «За доблестный труд в Великой Отечественной войне» медаль дене наградитленыт. Кугу Ачамланде сарын пасуштыжо Мандий кочан кугурак эргышт-влак - Зайний ден Зайникай - тушман ваштареш кучедалыныт.

Зайний Мандиевич Мандиев 1923 ийыште шочын. Шым классым Киябак школышто тунемын. Школ деч вара тудлан колхозышто счетовод сомылым шукташ ӱшаненыт. Армийыште порысым шукташ жап шумо годым Кугу Ачамланде сар талышнен. Тыге 1942 ий 26 февральыште павайнам армийыш налыныт. 220-шо запасной полкышто тудым сар сомыллан туныктеныт. Тулеч вара августышто полкым Ржев ола воктеке тушман ваштареш кредалаш колтеныт. Ик неле кучедалмаште Зайний Мандиевич нелын сусырген. Тидлан кӧра тудым мӧҥгыжӧ эмлалташ колтеныт. Но Шочмо Элжылан ӱшанле салтак илыме кундемыштыже кужун кучалтын огыл - изиш пеҥгыдеммеке, уэш фронтыш каен. Сарыште Зайний Мандиевич отделенийым вуйлатен, тудлан старший сержант званийым пуэныт. Согышыштак коммунист партий радамыш ушнен. Тудо ондак 286 стрелковый дивизийыш логалын, Ленинград фронтышто кредалын. Новгород велсе обороным кӱрлмаште уэш сусырген. Эмлалтме деч вара Зайний Мандиев 79-ше гвардейский мотострелковый полк радамыште служитлен. Тиде полк 2-шо Прибалтийский фронтын 10-шо гвардейский ударный армийжын 321-ше Чудов-Днов Краснознаменный стрелковый дивизийышкыже пурен.

1944 ий 28 июльышто Латвий мландыште Мадонский наступательный операций тӱҥалын. Командованийын палемдымыж почеш, совет войска-влак, Рига олам утарен, Финский заливын серышкыже лекшаш лийыныт. Но немыч-влакат тӱткӧ лийыныт - ончылгоч аралалтме верым ямдыленыт. Оҥай, фашист-влак могырышто тунам «СС» манме 19-ше латыш пехотный дивизий, а совет салтак-влак велне латыш-влакын 130-шо стрелковый корпус кредалын. 31 июльышто 79-ше стрелковый полк Гулбене ола могырыш тарванен. Тудо тушманын аралыме Падедзе эҥер вес велне плацдармым сеҥен налын. Тале кредалмашын пытартыш кечылаштыже, плацдарм кумдыкым эре ешарен, полк эше вич населенный пунктым фашист кид гыч утарен. Историйыште кугу кышам кодышо тиде виян операций годым Сумепли ял воктенсе кредалмаш пасуэш Зайний Мандиевич геройла вуйжым пыштен. «Память народа» порталыште вераҥдыме полкын боевой действийже нерген каласкалыше журналым лаштыклымеке, пале лие: тиде кредалмаште шуко салтакын ӱмыржӧ лугыч лийын. Командный составыштат совет армий ятыр вуйлатышым йомдарен. Латвий АССР-ын (Кызыт Латвий Республика.) зональный архившын уверже почеш, павайнам Латвийысе Алуксненский районын Сумепли ял воктенак тойымо.

Вес павайна, Зайникай Мандиевич Мандиев, Тошто Яшеш 1926 ийыште шочын. Ныл классым Тошто Яшысе тӱҥалтыш школышто, шымше классым Актуган ялысе школышто тунем лектын. Изинек пашалан шӱмаҥын кушкын - латик ияшыж годымак колхоз пашаш ушнен, имньым кӱтен. Счетовод пашамат виктарен. 1943 ийыште Зайникай Мандиевичым Совет Армийыш наҥгаеныт. Тудат служитлаш тора кундемыш - Мӱндыр Эрвелыш - логалын. Самырык салтак 205-ше полкын 335-ше дивизийжын 25-ше армийыштыже автоматчик-знаменосец лийын служитлен. Европышто сар чарнен. Но Эрвелыште милитаризм шӱлышан Японий тыныс илыш нерген шоненат огыл, руалтен налме мландылаштыже сарлан тугак чот ямдылалт шоген, мемнан элын чекше воктене тӱрлӧ провокацийым ыштылын. Тыге 1945 ий 8 августышто Совет Союз Японийлан сарым увертарен. Зайникай павай тудо сарыште теҥыз десант радамыште кучедалын. Корей Республикым тушман кид деч утарымаштат лийын. Сейсин портым штурм дене налме годым батальонысо ятыр салтакын ӱмыржӧ лугыч лийын. Сейсин десант операций Тихоокеанский флотын икымше кугу операцийжылан шотлалтеш. Совет армийын Северный Корейын серыштыже верланыше Сейсин (Чхонджон) военно-морской базым авалтен налмаш историйыште кугу рольым модын: порт гоч Квантун армийын войскаже-влак теҥыз, вӱд корно, полшымо дене Японий дене вашкылым кученыт. Сар пытымеке, Зайникай павай эше кок ият пеле жап Северный Корейыште служитлен. Ик жап гыч тудым артиллерийыш кусареныт. 1950 ийыште демобилизоватленыт. Сарыште патырлыкым ончыктымыжлан Зайникай Мандиевичым Кугу Ачамланде сарын 2-шо степенян Отечественный сар орден дене наградитленыт. Тулеч вара Зайникай Мандиевич Свердлов кундемыште пашам ыштен. Илен толын, Пошкырт кундемыш, шочмо ялышкыже, пӧртылын. Колхоз пашаш ушнен. Сулен налме канышыш лекмекат, жапым арам йомдарен огыл - шочмо колхозшылан полышкален.

…Тугодсо ийлаште сарыште веле огыл, тылыштат чыла вий сеҥымашым лишемдаш виктаралтын. Илыш неле лийын гынат, ялысе калык фронтлан полшаш уло вийжым пыштен. Мандий кочан тукымжо гыч тылын пашачыже-влаклан ме Меҥай, Менсапа кована-влакым, Шамыкай кочам шотлена. Меҥай кокана колхозышто ончыл пашаеҥлан шотлалтын. Тудым бригадирлан сайленыт. Пашам шуктен ыштымыжлан 1940 ий августышто коканам Калтаса районын моло ончыл еҥышт-влак дене пырля Москваш Всесоюзный ял озанлык выставкыш колтеныт. Тугодсо фотоснимкыжат аралалт кодын. Тушто тудо латик делегат коклаште шкетын ӱдырамаш лийын. Менсапа коканат (1915 ийыште шочын.) сар жапыште, икманаш, ӱмыржӧ мучко колхоз пашаште ыштен. Но кужу жап тыршен ыштымыжлан сулымо медаль тудын деке миен шуын огыл - айдеме кокласе тӧрсырлан кӧра, тудым «Тылын геройжо-влак» спискыш пуртен огытыл. Но, жап эртымеке, ялсоветыште тиде йоҥылышым тӧрленыт. Шамыкай Мандиев кочана 1931 ийыште шочын. «У илыш» колхозышто механизаторлан тыршен. Тудым «За доблестный труд в Великой Отечественной войне» медаль дене палемденыт. Шангарай (1935 ийын шочшыжо) ден Мезя (1937 ий) Мандиевмыт Кугу Ачамланде сар годым изи лийыныт.

Мемнан тукымышто авана-кована велымат Кугу Ачамланде сарын историешыже данле кышам кодышо-влак лийыныт. Тиде кочана, кугезе кочана Байруз Тимербулатов (1893 ийыште шочын.). Тудо Кугу Ачамланде сарын кугу йыжыҥже - Ленинград блокада жап годым - олам арален. Немыч авырен налме олам, тусо неле илышым шке шинчаж дене ужын. Ленинград фронтышто 1942 ий 12 ноябрь гыч эрык илышна верч кучедалын. Кугыжан службыш Байруз кочам 1914 ийыште поген наҥгаеныт (Военный билетыштыже тыге возымо.). Сар тӱҥалмеке, 1942 ий 22 июньышто, совет армийыш мобилизоватленыт. Моткоч неле, шужен ий-влак лийыныт тунам… Ленинград олан блокадыш логалше калыкше веле огыл, олам йырым-ваш тушман деч аралыше совет салтак-влакат шужымашке логалыныт. «…Кочкыш шот дене чот йӧсӧ ыле. Шужен колаш огыл манын, эсогыл куголя ден ужавамат кочкаш логалын…» манын, Байруз кочанан шарналтен ойлымыжо тачат ок мондалт. Кочана Кугу Ачамланде сарысе тӱҥ наградыжлан «За оборону Ленинграда» медальжым шотлен. Тудым 1945 ий кеҥежым демобилизоватленыт. Байруз Тимербулатов кочанан ватыже Тойбика Калимуллина (1891 ийыште шочын, мемнан кована да кугезе кована) да нунын ӱдырышт-влакат сарын историешыже лӱмыштым коденыт. Нунын ныл ӱдырыштым - Юзыкечым (1923 ийыште шочын.), Меҥыльяным (1924 ий), Меҥлизам (1926 ий) да Оксинам (1935 ий), тыгак Тойбика кованам - тачысе кечын «Кугу Ачамланде сарын труженикше-влак» манаш лиеш. Оксина (статьян авторжо-влакын аваже да коваже) сар тӱҥалме годым куд ияш веле лийын гынат, ту жапын шере-кочыжым шижаш пернен - ачажым изи ньога улмыж годымак сарыш наҥгаеныт. Юзыкечын, Меҥыльянын да Меҥлиза кована-влакын тылыште сеҥымашым таптымышт нерген «За доблестный труд в Великой Отечественной войне» медальышт-влак раш каласкалат.

…Кугу сарын тул-вӱдшӧ гоч эртыше, тылыште сеҥымашым таптыше кугезе кована-кочана-влак, шке пӱрымашыштын акше дене мыланна эрыкан илышым пӧлекленыт. Мандий кочанан тукымжым таче, пушеҥгын шарлыше укшыжла, тудын уныкаже, кугезе уныкаже, кугезе кугезе уныкаже-влак шуят. Сарын шере-кочыжым ужшо кована-кочана-влакын подвигыштым, эртыме корныштым ме, тачысе тукым, тений Кугу Сеҥымашлан 75 ий темме лӱмлӧ идалыкыште веле огыл, нигунам мондышаш огынал. Сеҥымашын акше моткоч шергакан.

Читайте нас:

Главный редактор - Губаев Игорь Иванович.

При использовании материалов гиперссылка на сайт cholman.info обязательна.

Категория информационной продукции 12+

Об использовании персональных данных

Связь, информационный технологий да массовый коммуникаций сферым эскерыше Федеральный службын Башкортостан Республикысе Управленийже 2016 ий 11 июльышто ПИ ТУ02-01543 № дене регистрироватлен.

Мы в соцсетях:

ВКонтакте - vk.com/cholman

Telegram - https://t.me/cholmantv

Я.Дзен - https://dzen.ru/cholman

ОК - ok.ru/cholmanrb

TikTok - tiktok.com/@cholman.tv

Телефон

Телефон: 8(34783)7-07-97.

Электрон почто

[email protected]

Адрес

Адрес редакции, типографии: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, Березовское шоссе, 4А, 1 этаж. Для писем: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, 8-е почтовое отделение, а/я 116, для редакции газеты «Чолман».