Чытамсыр Валюха

Янаул район Рабак ялын шочшыжо Валентина Кугубаевна Пакретдинова тений 24-ше июньышто 82 ийым тема. Тышанак шочын-кушкын, ешым поген, ончыч медсестралан ыштен, вараракше колхозышто тыршен. Икманаш, кушан шочын, туштак кÿлеш лийын. Ынде кум икшыван, вич уныкан, шым кугезе уныкан улеш - радам дене кече эрта, илыш шуйна. Валя акайын (Ялыште шукынжо тудым тыге маныт.) илышыже шуко йыжыҥан, кÿзыман да волыман улмаш. Осал черлан кöра Павел марийжын ÿмыржö лугыч лийын, Коля уныкажымат поген пышташ логалын - чылажым ойленат от пытаре. А ик шарнымаш кызытат тудым тургыжландара. Тиде - сар годсо илыш. «Ой, йöсö ыле вет, Анисаэм», - манеш да шинчавÿдшö чыпчашат тÿҥалеш.

Умбакыже мутем Валя акайын ойлымыж почеш шуем. Тудлан 1941 ий 24 июньышто кум ий темын. Тугодсым шарнымашыже шинчаончылнысо гай эрта…

…Аваже, Полина Пайрамаловна, фермыште пашам ыштен, шорыкым ончен, ачаже, Кугубай Искакович, сельсовет председатель улмаш, Виталий изажлан куд ий, изи Галялан идалык темын. Кÿлсанай кова пöртыштö шогылтын. Еш чумыр, чылан иквере лийыныт, но ала-можо чоным каньысырландарен. Чыланат шÿлыкаҥыныт, мом дыр вученыт, шонкаленыт. Изи-шамыч веле юарленыт, но ончычсо семын огыл, вет пошкудо йолташмытын ачашт, изашт суртым коден каеныт… Тиде лÿдыкшö вучен-вучыдымо кече нунын суртышкат толын. Кугубай Искаковичлан сарыш каяш ÿжмö кагазым кучыктеныт. Пöртыш калык шыҥ-шыҥ погынен, шыве-шыве мутланеныт, мурымат шуйдареныт.

«Валюха, - ача ÿдырым эре тыге манын, - тол воктекем». Изи ÿдыр куржын миен. Ачаже, тудым кидыш налын, кÿш нöлталын, вара кужу ÿстел мучашыш намиен шогалтен. Шкеже вес мучашке миен шогалын да тамле йыргешке ландриным ÿстел мучко пöрдыктен колтен: «Ӱдырем, кучо!» Валюха, йолварняшке шогалын, пöрдын мийыше тамлым кучынеже улмаш, но кертын огыл, ландрин кÿварыш волен возын. Изи ньога шорташ тÿҥалын, ачаже, шерге падырашыжым шÿм пеленже öндалын, чон йöсын каласен: «Эх, ÿдырем, ом тол, ом пöртыл вет, Валюха».

Тиде ойган чеверласымаш Валян шинчажлан ÿмыр мучкылан сÿретлалт кодын. Ачаже сар гыч пöртылын огыл. Тудо 1941 ий 21 октябрьыште Кугу сарыш каен, а 1943 ий 7 январьыште увер деч посна йомын. Кугубай ешыжлан серышым возаш тыршен, изи икшывылан ик письмаже аважын ойлымо гыч ушеш кодын: «Ӱмбач чот йÿр йÿреш, вуйымат нöлталаш ок лий. Минь серыде, язум ит сере, ме вес верыш куснена». Тиде пытартыш увер лийын, но письмаже аралалт кодын огыл. Серыш Кугубайым муаш полша ала манын, Паля тудым район гыч толшо начальниклан пуэн колтен.

Сар годым Рабак ялыште учебный аэродромым почыныт, самырык салтак-влакым лётчик лияш ямдыленыт. Нуно ялысе пöртлаште иленыт. Ик самырык рвезе Валюхам пеш йöратен, тудын ден модын - шкенжын ÿдыржым але шÿжаржым ушештарен докан. Лётчик-влак кочмо годым Валя ден Виталий эре, авашт деч ÿcтел йымак шылын, шокшо кочкыш пушым ÿпшыч шинченыт. Ава ужын шуктен гын, пырысиге гай ида шинче манын, кожен луктеден. «Молан туге шинчалтын, шоненат ом му», - манеш Валя акай. Икана курсант-влак, ялыште нуным летчик маныныт, пирым лÿен конденыт. Виталий ден Валялан пире пеш келшен, тудо кугу, орва кутышан, йылгыжше, шыма коваштан лийын. Моло йоча-влакат куржын толыныт, нунылан тиде - пеш кугу событий! Мом гына ойлен огытыл, ÿчашеныт, немыч денат таҥастареныт. Тиде жаплан Галя шÿжарышт, садикыште дизентерий дене черланымылан кöра, колен улмаш. Сар ÿпан, курчак гай изи мотор ÿдыр осал черым сеҥен кертын огыл.

Ял йыр пире чот шукемын, кÿтÿ дек лÿдде толеденыт. Икана пире казам нумал каен, пача пеш кычкырен, васарен. Палялан «Утаре, утаре» манме гай шоктен. Ӱдырамаш, шуко шоныде, пире почеш кычкырлен куржын. Йÿк-йÿан лекмылан пире умшаж гыч казам кудалтен, йолжо ден тошкалын, ÿдырамаш ваштареш шогалын. «Ынде мый декем кержалтеш», - шоналтен ÿдырамаш да, савырналтен, эҥер гоч вÿдым кыдал даҥыт келын лектын. Тунам пеш чот кылмен.

Икшыве-влак шужен ынышт шинче манын, авашт ушкалым пытарен огыл, садлан Виталий ден Валялан эре шöр лийын.

Жап эртен, Виталий кугемын, эркын йыдал тодашат тунемын, варарак йол нöрымö деч кöтермамат (таганым) шындаш тÿҥалын. Но йоча-влаклан эше ик сомыл ешаралтын. Авашт, активистка семын, коштымо пареҥгым фронтыш колташ кумылаҥын. Семынже тыге пелешткален: «Кугубаемлан кеч ик гана пукшат, мÿшкыржö ик гана темеш гынат, куштылго лиеш».

Полышкалыше-влак суртыштак лийыныт: Виталий ден Валя пареҥгым мушкыныт, пÿчкеденыт, а ковашт коҥгаш шынден. Коҥгам олым дене олтеныт: олым шуко кÿлын, ломыжшат ятыр лектын. Коҥга иканаште вияҥын огыл, ямдылыме пареҥге кошкыжо манын, тудыжым кок-кум гана олтен шындаш кÿлын. Ик котомка пареҥгым ямдылаш арнят ситен огыл.

«Уло пареҥгым пытарет», - кова Палям вурсен. «Кугубайлан колтем вет», - Паля, имньым кычкен, коштымо пареҥгым Янаулыш намиен коден. Толмекыже, ÿстел шовыч йымак кагаз лаштыкым поген пыштен. Кушко пареҥге миен шуын, тачат пале огыл…

Кÿлсанай коват ешлан полшаш тыршен, пазарыш ужалкалаш коштын, шинчалым, керосиным налын конден. Икана Гондырь пазарыш пареҥгым ужалаш каен, вашке гына сомылжым шуктен да изи-влаклан тамле кöстенечым - пеш кугу чевер, ош клендырым налын. Валя пурлын ончен - пареҥге. «Йöра ынде, пареҥгылан пареҥге, садак кочкыш», - манын кова.

Кужу, неле сар чарнен. Еҥын ачашт, кочашт, изашт ялыш пöртылаш тÿҥалыныт. Валя ден изажат вученыт-вученыт - но иктат толын огыл. Ик кечын Люда йолташыштын ачашт пöртылын. Валят салтакым ужаш пурен, ÿдырым чай йÿаш шынденыт, ÿcтембалне кийыше ош калачым шулын пуэныт. Могай тутло лийын! Тиде там умша гыч ик ганат огеш йом. «Мемнан ачай толеш, мыланнат тыгай ош калачым конда», - шуко жап шонен коштын Валюха, но…

Кугубай сар гыч пöртылын огыл. Палялан, тулык ватылан, илаш кÿлын. Чылажымат шонкален-вискален, ÿдырамаш фронтовик Карай дене илышыжым ушен. 1947 ийыште нунын Раиса ÿдырышт шочын. Карай поро кумылан лийын, тулык икшыве-влакым ик ганат шÿрдылын, вурсен огыл, кум йочамат ик семын ончен.

Тыныс илыш тÿҥалын, неле гынат, ончыко каен. Уло-укем амалкален, еш угыч илаш тунемын, икшыве-влак кугемыныт. Шыже велеш колхозник-влаклан тарым пуэныт. Ава йоча-влаклан шÿрашым эрыкташ шÿден, «Ик пырчыжымат ида йоктаре» манын.

Йоча-влак оралтыште леведышым шареныт, эрыкташ пижыныт. Ик жап гыч эрыктен пытарымек, чылажымат салмаш опталын, Валя пöртыш нумал куржын. Тошкалтыш мучашеш йолжо шÿртнен, да шÿраш велын. Ӱдыр эй поген-поген, аваж толмо деч ончыч поген пытарашак тыршен. Эх, изи-влаклан логалын вет - мом ыштет, кажне шÿраш пырче шергакан лийын.

Чодыра емыжлан поян. Йоча-влакат тамле ломбыгичкан кÿмыжым вучен шуктеныт. Йолташ-влак дене пырля погаш коштыныт, ковашт тудым коштен, кукшо кичке гыч тутло ложашым ямдылен, телылан сият, эмат ямдылалтын. Кажне йочан сомылжо шуко улмаш: кугуракышт колхоз пашаште, кушкын толшо рвезе-влак сурт коклаште ачашт олмеш шогылтыныт, изирак-влак поҥгым, емыжым, тÿрлö шудым погеныт.

Тиде ик ÿдырын сар годсо илыш ужашыже, шарнымашыже, но тудо мемнан кугу элнан историйже, мемнан илышна, умылымашна.

Валюха кугемын, тунем лектын, ешаҥын, а ÿмыр эртенак эрта… Валентина Кугубаевна тыге ойла: «Ме шуко ужна. Согыш илышымат, нужнамат, шужымашымат пален кушна. Иктыланат тыгай илыш ынже логал. Ик элыштат нигунамат согыш ынже лий. Кужу ÿмырым илышым, икшывем, уныкам, кугезе уныкам-влакат улыт. Изирак лийынам гынат, кузе чыла тиде шарнымашеш кодын? Авай шыҥдарен ойлен дыр, садлан».

Валя акай кызытат чолга улеш, пеш сылнын мура, могай гына мурым, такмакым ок пале! Емыжым, поҥгым погаш йöрата, шуко пакчасаскам кушта, чывым-лудым онча, казам куча. Икшывыж ден уныкаже-влакым ончен куана, уна-влакым вашлияш ÿстел тич сийым ямдыла - чылажымат шот дене шукта. Конешне, икшыве ден уныка-влакат эре полшен шогат. Ялысе илышыштат öрдыжеш ок код, моло кова-влак дене пырля субботникыш лектеш, тÿрлö мероприятийлаште чулым улеш, сайлымаш годым коммунист партий деч наблюдатель семынат коштеш.

Кодшо ийын эше ик кугу сомылым шуктен. Рабакыште кызыт илыше сар годсо йоча-влакын спискыштым возен ямдылен да кажныжлан «Сар годсо икшыве» медальым налаш полшен. Спискыште 22 лÿм лийын. «Йöра ыштенам, ик талук мучко мынярыже ош тÿня дене чеверласыш», - чаманен иктешлыш шке ойжым Валентина Кугубаевна, Валюха, Рабак ялын сар годсо икшыве-влак гыч иктыже.

Авторын колтымо фото-влак.

Читайте нас:

Главный редактор - Губаев Игорь Иванович.

При использовании материалов гиперссылка на сайт cholman.info обязательна.

Категория информационной продукции 12+

Связь, информационный технологий да массовый коммуникаций сферым эскерыше Федеральный службын Башкортостан Республикысе Управленийже 2016 ий 11 июльышто ПИ ТУ02-01543 № дене регистрироватлен.

Мы в соцсетях:

ВКонтакте - vk.com/cholman

Telegram - https://t.me/cholmantv

Я.Дзен - https://dzen.ru/cholman

ОК - ok.ru/cholmanrb

TikTok - tiktok.com/@cholman.tv

Телефон

Телефон: 8(34783)7-07-97.

Электрон почто

[email protected]

Адрес

Адрес редакции, типографии: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, Березовское шоссе, 4А, 1 этаж. Для писем: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, 8-е почтовое отделение, а/я 116, для редакции газеты «Чолман».