Сар тулын ялкынже кажне ешым волгалта

Йошкар Армийын Кугу Ача-мланде сарыште фашист-влакым сеҥымыжлан тений 75 ий лиеш. Тиде кече утыр шеҥгелан кодмо семын самырык тукымлан сар нерген каласкаленак шогыман. А сар деч ончыч да сар жапыште шочшо еҥ-влак сарын эҥгекше кажне ешлан логалмым тыгат сайын шарнат. Сеҥымаш кече вашеш мыят Анатолий пелашемын лишыл еҥже-влак нерген ушештарен возем. Мый нуным ужын омыл, пелашемын аважын каласкалымыж гыч гына палем.

Раевка ялыште илыше Кӱлбыка ден Изилан Дигитаевмыт куд икшывым: кок ӱдырым да ныл эргым - ончен куштеныт. Нуно Бурай районысо Мераҥ (Кояново) марий-руш-татар ял гыч куснен толшо лийыныт. Изилан жапыштыже туныктышылан тунемын. Ондак Кульчубайыште, вара Раевкыште йоча-влакым туныктен. Сар тӱҥалме годым 50 ийым эрталтыше улмаш. Вуеш шушо ныл эргышт - Игорь, Николай, Михаил, Александр - пашам ыштеныт.

Кугу эргышт, Игорь, шке ешыж дене посна илен.

1941 ий июль тылзе тӱҥалтыште Игорьым армийыш налыныт. «Кум-ныл орваш шынден, пӧръеҥ-влакым салтакыш ужатышт. Нуно музикан сем почеш мурен-мурен каеныт: «Йӱр йӱреш, да кече ончалеш. Кече ончалеш, мӧр кӱэш. Ала-кушан йот мландеш ужар вуй арам лиеш». Ӱдырамаш-влак, икшыве-влакым вӱден але кидеш нумалын, магырен-кычкырен, Маевка ял марте орва почеш кум-ныл уштышым ошкыл миеныт», - ушештарен ойлен Роза шӱжарже.

Игорьын ватыже, Сакиян Аблеевна, кум икшыве дене кодын: Михаил вич, Вениамин кум ияш, Анатолий ик ият кум тылзаш лийыныт. Игорь Чорай МТС-ште трактористлан ыштен. Тудо Челябинскысе трактор лукмо заводыш логалын. Икмыняр жап гыч туддеч фронтыш колташ ямдылыме нерген серыш толын. Игорь пӧръеҥ-влакын тамака деч посна индыралтмышт нергенат возен. Сакиян Челябинскыш пелашыж дене чеверласаш каяш погынен. Ялыште икмыняр еҥ деч коштымо тамакым налын тӱен, моло кӧстенечымат ямдылен. Тыге ял деч ӧрдыжкӧ коштдымо, рушла начарын палыше ӱдырамаш кужу корныш лектын каен. Пелашыж деке миен шуын, тудым фронтыш ужатен пӧртылын. Тетла нунылан вашлияш пӱрен огыл. Каласыман, салтак-влак, тамаклан куанен, шкеныштын кукшо паекышт гыч могай-гынат ужашыжым икшыве-влаклан кӧстенечлан оптен колтеныт.

Тудо жапысе неле илышым мемнан элыште сайын палат: кочкыш да вургем чӱдӧ лийыныт. Чыла неле сомыл шоҥгыеҥ, ӱдырамаш да икшыве-влаклан логалын. Ӱдырамаш-влак шке озанлыкыштат, колхозыштат пашам ыштеныт, икшывымат ончаш тыршеныт. «Кузе-гынат ушкалым саклен кодаш тӧчышым. Кеҥежым вӱта вуйым олым дене леведынна, шошым саде олымым пукшенна. Шӧрым, ӱйым казнаш пуэнна гынат, икшыве-влакымат шужымаш деч утарен коден кертым», - каласкален пелашемын аваже. Анатолий пелашем «Луымшо классым тунем лекмешкем, Чорайыш йыдал пидын коштым» манын ойла ыле (Тиде 1958 ийыште лийын).

1943 ий шыжым Игорьын ешыжлан тудын колымыж нерген шучко увер толын шуын. Икмыняр жап гыч ялыш сусыргышо салтак пӧртылын да Игорь дене Арменийыште госпиталеш вашлиймышт нерген каласкален. «Танкеш йӱлышна, илыше кодынам. Паремынак шуын омыл гынат, вашке гыч фронтыш колтат», - манын тудлан Игорь, мӧҥгыжӧ серышым да изирак кӧстенечым пуэн колтен. Ача-аваже да ешыже, ала таза-эсен пӧртыл шуэш манын, ӱшанен иленыт.

1945 ий шошым Сакияным военкоматыш ӱжыктеныт. Тудо райрӱдыш эр йӱдым йолын ошкылын. «Ала пелашемын кидше-йолжо укеат, ала сокыр лийынат, налаш мияш шӱденыт», - шонен семынже. А тушто пелашыжын колымо нерген «похоронкым» кучыктеныт. «Шаде эҥер марте миен шуым, кӱварым шошо вӱд наҥгаен, йыдалым, ыштыр ден чулкам кудашын, кидеш кучен, урвалтым нӧлталын, чарайолын кыдал даҥыт вӱдым келын лектым. «Похоронкым» намиен пуэнат кертыт ыльыс», - ӧпкелен ойлен тудо. А военкоматыш, пелашыжын колымыж нерген кок увер толмылан, рашемдаш ӱжыныт докан.

Игорь Изиланович 1944 ий 20 сентябреш колен, тудым Латвийский ССР Добельский районеш тоеныт.

1941 ийыште Изиланын вес эргыже-влакат, Николай ден Михаил, сарыш каеныт. Николайын ватыже кодын. Икшывышт лийын огыл. Пелашыжым сарыш ужатымек, тудо шке ялышкыже ача-аваж деке пӧртылын. Сар ийлаште серыш толын шоген. Ачаже пытартыш серышым 1945 ий май тылзыште, фашист-влак дене сар чарнымеке, налын. Тудо серышым Николай Янаул станций гыч колтен. «Мемнам кече лекме могырыш япон-влак дене кредалаш наҥгаят», - возен тудо. Тулеч вара серышыжат, илыме-колымо нерген увержат лийын огытыл. Шарнымаш книгаште лӱмжат уке.

Михаил сар тӱҥалме годым Бирск олаште медучилищым тунем лектын, фельдшерлан ыштен. Сарыштат тудо пашажымак шуктен. Сар пытымеке, мӧҥгыжӧ пӧртылын огыл. Краснодар ола гыч улшо ӱдырамаш дене ешым чумырен, кок икшывым ончен куштеныт. Пенсийыш лекмешке, Краснодарыште «Вашкеполышышто» пашам ыштен. Шочмо ялышкыже пеш шуэн, шым-кандаш ийлан ик гана гына, толеден. Ачаж ден аваже 1958 да 1950 иеш коленыт.

Изилан ден Кӱлбыкан нылымше эргышт, Александр, 1942 ий шыжым 18 ийым темен. Тудым тунамак салтакыш наҥгаеныт. Ик идалык гыч колымыж нерген увер толын. 1943 ий 13 сентябрьыште Смоленский областьыште тоялтын манме.

Ава шӱм шижын, очыни. Сашам согышыш ужатыме годым Бирск оласе пристань марте воктенже орваш шинчын миен. Тидын нерген нунын шӱжарышт, Роза акай, ушештарен ойлен. Шоҥгем толшо Дигитаевмытын ончыкылык ӱшаныштым сар кӱрлын: Игорь 32, Николай 30, Александр 19 ияш ончыкылык тукымын пиалан, эрыкан илышышт верч вуйыштым пыштеныт.

Тыгай еш элыштына миллион дене, кажныже нерген посна повестьым возаш лиеш. Кузе тыгай кугу ойгым ава шӱм чыта? Кӱлбыка коваят сар деч вара вич ий гыч уке лийын. Изилан кочалан шоҥгылыкыштыжо изи Роза ӱдыржӧ да кушкын толшо уныкаже, шешкыже эҥертыш лийыныт. Роза акай пелашыж дене пошкудешак суртым чоҥен, уныка-влакым куштеныт. Игорьын эргыже-влак тӱҥалтыш школым ялыште кочашт дене тунемыныт. Анатолий, моло икшыве-влак дене таҥастарымаште, кочашт нунын дене строгийрак лийме, уда койышлан нунылан линейка ден указкат логал кертме нерген шарнен ойлен. Эрге-влак сайын тунемыныт, Чорай кыдалаш школым тунем лектын, кумытынат Совет Армий радамыште службым эртеныт: Михаил ныл ий теҥыз флотышто, Вениамин ден Анатолий кум ий дене служитленыт. Кок эрге кӱшыл, Вениамин кокла шинчымашым налын, районышто пашам ыштеныт. Игорьын ватыже, Сакиян Аблеевна, икшыве-влакым поро лияш, пашам йӧраташ туныктен кугемден. Ынде нунын нергенат эртыше жап дене гына ушештараш верештеш - кумытынат уке улыт. Кийыме верышт пушкыдо лийже.

* * *

Иза-шольо-влакын йыгыре шинчыме фотом Игорьын пелашыже, ава лийшем, 1970 ийыште посна-посна возымо фото-влак гыч толын-каен коштшо фотомастар-влаклан ыштыкташ пуыш. Тудо 20 ий утла мемнан суртышто ончыл пырдыжыште кечыш. Авана колымеке, иза-шольо-влакын шӱжарышт, Роза акай, «Изам-влакым мылам пуэда?» манын йодо. Нунын суртыштат ончыл пырдыжыште 20 ий наре кечыш. Кызыт ты портретым ме аралена. Юрий эргына «Бессмертный полкыш» лекташ портрет-влакым посна ямдылаш пуэн (Игорь кочаштыным 2016 ийыште ыштеныт). Ончыкылык тукымын эрык илышыже верч вуйыштым пыштыше салтак-влак лишыл еҥыштын ушышт да шӱмышт гыч нигунам каен огытыл.

Читайте нас:

Главный редактор - Губаев Игорь Иванович.

При использовании материалов гиперссылка на сайт cholman.info обязательна.

Категория информационной продукции 12+

Связь, информационный технологий да массовый коммуникаций сферым эскерыше Федеральный службын Башкортостан Республикысе Управленийже 2016 ий 11 июльышто ПИ ТУ02-01543 № дене регистрироватлен.

Мы в соцсетях:

ВКонтакте - vk.com/cholman

Telegram - https://t.me/cholmantv

Я.Дзен - https://dzen.ru/cholman

ОК - ok.ru/cholmanrb

TikTok - tiktok.com/@cholman.tv

Телефон

Телефон: 8(34783)7-07-97.

Электрон почто

[email protected]

Адрес

Адрес редакции, типографии: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, Березовское шоссе, 4А, 1 этаж. Для писем: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, 8-е почтовое отделение, а/я 116, для редакции газеты «Чолман».