Икганаште - кок монча

«Чолман» газетын конкурсым увертарымыж деч вара мончан кӱлешлыкше, пайдаже, кажныжын икте-весыж деч ойыртемалтмыже нерген шуко пален нална. Ты пагытыште газет гоч лу наре мончам «шымлышна» - оза-влак шке мончашт нерген тӱрлын моктен серышт, конкурсым аклаш пуртымо жюрин еҥже-влакат монча-влакым тӱрлӧ районлаште ончен савырнен шуктышт.

Но ӱмаште конкурс тӱрлӧ амал дене мучашлалт ыш шукто: оптимизацийлан кӧра идалык мучко «Чолман» газет редакцият реорганизацийым эртыш, верымат вашталтыш.

Тиде конкурсым редакций ынде умбакыже шуя. Кеҥеж, сайлымаш тургым озалана, редакций пашаеҥ-влак шагал улыт… Икманаш, тыгат-тугат пеш шокшо, шыгыр пагыт. Но кузе пӱртӱсын эн мотор жапыштыже шокшо мончам аклыде чыташ лиеш? Редакцийын йодмыжым шукташ уло кумылын келшышна да ме, внештатный автор-влак гыч шогышо комиссий еҥ-влак, черетан монча озан ӱжмыж почеш Тӧргымдӱрыш кудална. Август тылзе. Тыгай шокшо да кукшо игечым тымарте илышыштем ужмым ом шарне. Уремыште 35 градус утла шокшо. Ме, жюри член-влак, вес районыш мончам кычал каена. Ӱшанен пуымо сомылым шукташ кӱлеш вет. Ойласен келшыме пагытлан миен шуман. Марий йӱламат шуктыде ок лий - кевытыште йокмам налын, корныш тарванышна.

Шке рульышто улам гынат, пассажирем-влак верч тургыжланем, нунылан йӧсӧ ынже лий, шонем. Шижам, чыла келшымыла чучеш. Тыге, кече шокшо гынат, шижде, кугорно гыч савырнен, Пӱнчер ялыш пурен кайышна. Ял уремыште - асфальт, сурт-влак пеҥгыде койыт, кудывечыла ончылно «иномарке-влак» шогат. «Марий ял-влакат уэмыт, тӱсыштым вашталтат», - шоналтышым. Тӧргымдӱр ял - Пӱнчер почешак, икте-весышт дене ушненыт, манашат лиеш. Но мемнан корно мучашна ял деч эше кок уштыш наре ӧрдыжтырак, курык гоч мӱкшотарыште лие. Кӱкшакаш кӱзен шумеке, чарналтен, йыр ончалме шуын колтыш. Пӱртӱсшӧ могай мотор? Каласен моштыдымын сылне да ямле. Но чарнен шогаш пагытна уке.

Озан машинаже капка ончылнак шога, умылышна - мемнам вуча. Ме шкеже машина гыч волышна веле, Барсик пийже опталтен вашлие. Порым шонен мийымынам умылыш дыр, садешак лыпланыш. Тунамак поро чуриян оза койылалтыш. В.Н. Зайниев мемнам шыргыжалын вашлие, икте-весына дене кид кучен саламлалтна. Пагытым шуйыде, уна-влакым вигак чайым подылаш ӱжӧ. Кеҥежлан келыштарен ыштыме пӧрт кӧргыштӧ газ плита, кугу ӱстел шогат, тушкак шокшо да йӱштӧ вӱд толеш. Ӱстембалне тӱрлӧ мӱй да мӱй кочкыш: мӱкшава шӧр, пыльца, перга да тулеч молат. Мӱкш тынар шуко тӱрлӧ сийым пуэн кертмым илышыштем икымше гана пален нальым.

Чай йӱмӧ деч вара озана шке озанлыкше дене палдарыш. Мончамат ончалаш пагыт шуо. «Тиде финн монча», - ӧрдыжтырак шогышо изирак пӧлемым ончыктышат, мемнам ӧрыктарыш. Тыгайымат ме икымше гана ужна. Мончам «шуктымеш», коло минутат огеш эрте улмаш. Вениамин Николаевич чайым подылмо жапыште мыланна финн мончам ямдылен шуктен, пураш ӱжӧ.

Ончыктымо пӧлемыште кок-кум еҥлан вер сита, кудашаш-чияш да каналташ мончадӱр (монча ончыл, монча пулдыр, предбанник) уло. Монча кӧргышкӧ шыште левыктыме коҥга кок пуч дене: иктыж дене шокшо южым (парым), весыж дене шокшо вӱдым ырыктен колта. Шокшо юж пурымо пуч мучаште, пӧлем покшелне, южым кӱлеш наре пуаш пакчаште вӱд шаваш ужалыме кран ден штуцерым моштен келыштарыме. Тыштак выньык дене капым куандараш лиеш. Мыят сайынак «парланышым», мый денем пырля мийыше жюри еҥ Володя Баиров, выньык дене кум гана кыралтде, монча гыч ыш лек.

Финн монча гыч лекмеке, оралте мучко шарлыше тамле пушым шижна. Тиде Вениамин Николаевич шашлыкым ямдыла улмаш. А ме тиде жапыште мӱкшотарын чыла лукшым шымлен лекна. Ӱстел коклаште шинчылтмына годым оза ӱстел воктенак «Мӱй пӱрӧ» манын серыме 30 литран тумо печкем ончыктен каласыш: «Тиде мӱй пӱрым шуаш шынденам, эше ик тылзе вучаш логалеш». Мый шоналтышым: «Тыгай шокшо кечын монча деч вара мӱй пӱрым але градусан моло кочывӱдым илыш дене чеверласаш тӧчышӧ еҥ гына подыл кертеш».

Умбакыже мыланна «шем» мончам шымлыман. Монча пырдыжым кӱжгӧ пӱнчӧ пырня гыч чоҥымо. Мончадӱр кӧргӧ чылт ару, шикш пуш пырчат ок шижалт. Кузе тыге лийын кертеш вара? Монча кӧргыш пурымек, адакат аптыранышна - туштат «шем» тӱс укеак. Амалже теве кушто улмаш. Оза коҥган тӱҥ корпусшым списатлыме ЭВМ-ын ужашыж дене (Ялыште механизаторлан ыштыше-влак мо тугайжым сайын палат.) моштен ыштен. Шем мончасе семынак, кӱ йымачын тул ырыкта, шикшыже, пӧлемыш лекдеак, кӱ вошт вигак тӱньыкыш логалеш. Тӱньык, чыла шикшым шупшын налын, кӱртньӧ пуч дене тӱжвак луктын колта. Шарнем, ожно тыглай оҥа дене ыштыме тӱньыкым мончадӱрыштӧ омса ӱмбалан вераҥдат ыле.

Адак мо ойыртемже - шикш лекташ ыштыме кӱртньӧ пучет тӱрлӧ диаметран кок лончо гыч шога. Садлан кугурак диаметран тӱжвал пучшо огеш ыре, пожар шотыштат лӱдмашан огыл. Монча шумек, «шем» мончасе гаяк, кӱыш шокшо вӱдым шыжыктет, чож-ж йӱкым колат, тамле пушыжо, вӱдысӧ тӱрлӧ шудо дене йӧрналтын, чоным куандара, шокшыж дене кап-кыл лойык лийын колта. Ты гана мончаш нылытын пурышна. Южына свежа куэ выньык дене кок-кум гана могыржым келандарен лупшыш. Икте-весыланна шуко тӱрлӧ монча нерген анекдотым каласкалышна, монча нерген изирак анекдот брошюрымат лукташ лиеш.

Монча деч вара кок еҥлан поликарбонат гыч келыштарен ыштыме изи пӧртыштӧ верланышна. Володя Баиров дене садешак мален колтышна, кандаш шагат эр марте колышо гай маленна. Адак вуй мучаште, кровать йымалне, пӧртын тӱжвачынже омарта шындалтын улмаш, мӱкш гӱжлымӧ йӱкат сайын полшен дыр.

Эрдене помыжалтмек, гимнастикым ыштен, мончаштак вӱд дене чывылталтна. Мӱй дене чайым йӱмӧ деч вара пӱртӱсым ончал савырнаш тарванышна. Кеҥҥежым тышке канаш толшо-влак ведра дене мӧрым але снегым поген каят, маныт. Ынде шуко ий аркалаште пӱкш лийын огыл, мыланна тыште пӱкшымат кочкаш перныш, пӱртӱсым ончен куанышна.

Поро да пеш кугу таум каласыме шуэш мӱкшотар оза В.Н. Зайниевлан да тудын полышкалышыже - пелашыже Светлана Андреевналан. Эше шуко мут каласыде кодо. Монча деч посна нунын озанлыкыштышт тӱрлӧ-тӱрлӧ уым ужна: оза тыштак изи ерым ыштен (кол-влак ийын коштыт, ончен шерет ок тем), пӧртыштӧ вӱдым газ дене ырыктыме оборудованийым келыштарен, электричестве уке гынат, йӱдым чыла вере волгыдо (светодиод лампым моштен кучылтеш), тӱрлӧ эмлыме сеансым эрташ лиеш. Садлан «Чолман» газет лудшо-влаклан тушко миен савырнаш темлем. Тора огыл. Ужыда-колыда, шерге огыл аклан эмлалтын да лайыкын каналтен кертыда, мийымыланда огыда ӧкынӧ.