Монча конкурсыш

У ий вашеш Йӱштӧ Кугызан мончашкыже логалаш нигунам шонен омыл. Монча конкурсым У Пураял гыч тӱҥалына манын, тусо староста О. К. Байдуганов ӱшандарен сеҥыш.

«Мемнан ялыште жюри еҥ-влакым гына огыл, пўтынь редакцийдам мончаш олтен вучат. Пурен ончыде, шокшын куатшым шке коваште дене шижде, мончалан кузе акым пуэт? Мыняр мончаш пурен сеҥеда, тунарым олтена», - телефон дене йыҥгыртымыж годым Олег Кузьмичын йӱкшӧ дене пырля воштылшо чурийжат пуйто вошт койо.

У ий марте кок кече веле кодын. Паша шӱй даҥыт. Но тӱҥалме сомылым вес ийлан кодыман огыл. Мутым шуктыман. Корныш лекшашна вашеш мамык гай пушкыдо лум пырчан ночко поран тарваныш.

Капка воктенже лумым куэн шогышо Олег Кузьмич адакат шонаш таратыш: «Ош монча, шем монча… Чылажат уло. Кӧ могайыш пура?»

Чумыр аклаш гын, чыла мончаштыжат лийман. Таҥастарен ончыде, кажне мончан могайрак улмыжым кузе палет? Тӱрлӧ еҥын шке шижмашыже, шинчаончалтышыже. Шым гана висалтышна да ик ойыш шуна: ик монча гыч тӱҥалына, а мынярым сеҥена - тушто ончалына.

Олег Кузьмич ончыч тораштырак верланыше Апкадировмытын суртышкышт тарванаш темлыш, а вара урем гоч пошкудыжо Яныбай дек пєртылына мане.

Ончычсо нефтяник, кызыт сулен налме канышыш лекше Александр Аптреевич Апкадировын кугу волгыдо суртыштыжо пайрем шӱлыш озалана, уна-влакым вашлияш чыла ямде. Ӱстел тич сий, но тышке толмын тӱҥ амалжым шотыш налын, оза ондак шокшо мончашке ӱжеш. Тудын дене пырля ончыч пєръеҥ-влак тарванышна: газетын нештатный авторжо А. Байгашев (Нефтекамск ола) да О. Байдуганов (Краснокам район деч) редакцийын жюри еҥже семын шке рольыштым шуктеныт.

Монча пеш чапле, сауным ушештара. Шокшышто шӱлаш каньыле, юж кукшо, вӱдыжгӧ ок шижалт. «Писте гыч лӱмын ямдылыме материал гыч пурам чоҥыктенам, - ойла Александр Аптреевич. - Пырдыжым лӱсан пушеҥге гыч ыштыме евровагонка манме оҥа дене леведынам. Термообработкым эртарыме, садлан кишын йогымыжым огыда уж».

Тамле монча маныт тыгайым. Выньык дене кырыме годым семынна воштыл пелешткалена: выньык але могыр - кудыжо чыта? Но эше вес вере шокшо монча вучымым шарналтен, содор кудышко вашкышна.

Монча деч вара ӱстембалсе шокшо чайын тамжат, пушыжат ойыртемалтше чучыч. Мончаште озажын кумылжым ужна гын, суртышто озаватыже, Венера Мазитовна, сийым ямдылен моштымо мастарлыкшым тич почын пуыш. «Мелнаже, мелнаже… - йылмым нелын колтем маншыла, Яныбай шинчажым семалтен (пеш мыскараче улеш), озаватым мокталта. - Мыйын Анютам гаяк кӱэшт мошта!» Ӱстел йыр рӱж воштыл колтышт. Кертеш вет Яныбай, унашке коштмаштат шке ватыжым мокта. А чайым куэтӱҥгыр (чага) гыч ямдылыме улмаш. Тудо тазалыклан пеш пайдале. «Йӱдвелне пашам ыштыме годым эре кофем йӱам ыле, - ойла А. Апкадиров. - Кечеш ала-мыняр гана. Самырык годым от шоналте. Эҥгекшым варарак, ийготым погымек веле, шижалтеш. Шӱмлан гына огыл, кофе вуйдорыкысо вўргорныланат, а тушеч шинчаланат эҥгекым конден кертеш. Теве ынде пӱртӱсыштак вашлиялтше эм кушкыл да шудо-влакым кучылтына. Чайым йӱаш лўмын куэтӱҥгырым погена».

Шокшо монча деч вара ӱстел коклаште мо нерген гына кутырымаш ок рончалт? Но… Олег Кузьмич манмыла, мемнам эше пел ял наре кудышто шокшо парым ямдылен вучат. Тачылан - кок ош да ик шем монча. Яныбайын мончашкыже тарванышыла, сєрваленак йодна: шем мончажым таче олтен ынышт шогылт, тушко пурен огына сеҥе, очыни.

Кудална Яныбайын, У Пураялысе Йӱштӧ Кугызан, мончашкыже. Кажне У ий водын Яныбай кудо сайын да клубышто, Йӱштӧ Кугыза лийын, ял калыкым куандарен коштеш. Москваште илыше Лариса ӱдыржӧ Лумӱдырыш савырна, тушеч кондымо модыш-влакым пєлек семын шуко икшыван але нужнанрак илыше ешысе йоча-влаклан ачаж дене кучыктен кодат. Йӱштӧ Кугызан, Лумӱдырын, Вувер Куван да йомакысе моло герой-влакын вургемышт Яныбайын суртыштыжо мемнан мийыме годымат шинчалан пернышт. Монча деч вара нунын шке рольыштым ужна.

Но чылажымат радам дене. Монча гыч тӱҥалына. Мончам аклыше жюрин вес пелыже - ӱдырамаш-влак - икымше мончаш пураш ышт тошт, вийнам аныклена маньыч. Но тыштат пӧръеҥ-влакым ончыч колтышт.

Яныбай мончам шкеак чоҥа. «Мый мончам кум-ныл ий веле кучем, - манеш. - А вара рончем да уэш чоҥем. Тоштыжым вольык вӱталан да монь кучылтам». Тудат писте пура гыч ыштен. Яныбайын ойжо почеш, кӱжгырак пушеҥге гыч чоҥымо монча пура вашкерак шӱеш, молан манаш гын вӱдыжгӧ тушко кєргышкак шыҥа да мончаш пурен лекме деч вара тыгай пура вашке кошкен ок керт. А вичкыж пырня кузе нєра, тугак кошка, тушеч вӱдыжгыжӧ вашкерак лектеш. Садлан ожно кугезе-влак эн ӱлыл нергем, кушкыжо вӱд чӱчкыдын логалеш, вичкыжракым пышташ тыршеныт. А кӱшкырак кӱзыктымӧ семын кӱжгырак пырнямат ешараш лиеш.

Яныбай мончаш пурымо йӱла радамжым тӱҥале. Кӱыш вӱдым кудалтыш. Чож-ж шоктен лекше шокшо дене пырля нерым чыгылтыше пар тувыраш марте шарлыш. Шокшым лукташ ямдылыме вӱдыш лӱмын тӱрлӧ шудым оптен улмаш. «Монча кугыза, монча кува, шокшым пуыза, чыла екысукым поктен лукса», - удыл нале Яныбай да омсам почын колтыш. Вара кидышкыже лывыжтыме выньыкым нале, вургыштыжо кылдышыжым шупшылын, уэш пеҥгыдемден кылдыш. «Лушкен мо? Пидмышт годым кылден моштен огытыл чай?» - манын йодшат коклаштына лекте. Яныбай, воштылалын, выньык луш огыл гынат, кажне гана мончаш пурымо годым тудым уэш терген, пеҥгыдын шупшыл кылдымын йӱлажым каласкален пуыш.

Кудло ийыш тошкалше пєръеҥлан але шке ийготшым от пу. Пеҥгыде, яшката кап-кылыштыже вий-куат ташлен палдырна. Самырыкше годым Сабантуйышто кучедалмаш дене тудым кундемыштышт сеҥен кертше лийын огыл, тага эре тудлан логалын. Толшаш Шорык (тага, каза) ий вашеш таган озаже, тудак Йӱштӧ Кугыза, Яныбай Аптриевым шокшо парже дене монча конкурсым почаш ялысе староста О. К. Байдуганов яралан огыл темлен улмаш.

«Тыгай патыр да яшката качымарий почеш ӱдыр-влак ӱрӧ дене коштыт ыле, - мончаште мыскара йӧре каласкала Олег Кузьмич. - Кажныже тудлан марлан лекташ шонен. А Яныбайын шинчаже шарлен, очыни, кудыжым ойырен налаш пален огыл. Тунам мый полшаш шонен пыштышым. Нал, манам, Анютам, ватемын шӱжаржым. От ӧкынӧ. Ӱмырет мучко таум ыштен илаш тӱҥалат. Мутым колышто вет, ӱдырым налыктышым. Таче теве пєрыж марийын мончаштыже пурена». Шаяраш манат гын, Яныбай шкежат мутлан кӱсеныш пурен ок шого: «А мо, тыйын мончашкетат пурен лекташ лиеш. Бассейнже гына мом шога!» «Чынак мо?» - ӧрын йодмо шоктыш. «Чынак шол. Лакаште кырет-кырет да, кӱвароҥам нєлталын, вик бассейныш тӧрштет, - лыт-лыт воштылеш Яныбай. - Тудын бассейнже виш огыл, леведышан. А ме лумышто йӱштылына», - манят, лакаш кӱзен шинчын, кок выньык дене могыржым «поньыжаш» пиже. Вара тӱжвак куржын лекте, тӧшак гай оварен вочшо лумыш кол гай тӧрштыш, тупыш савырнен возо, кынел шогалын, могыржым лум дене туржын нале, уэш мончаш куржын пурыш да, выньыкым кучен, адак лакаш кӱзен кайыш. «Конкурс гын конкурс! Кӧ эше тыге мончаш пурен кертеш?» - сотара мемнам оза.

Редакцийын лӱмнержым кӧ-гынат аралышаш вет. Яныбай шокшым пуа, мый кыралтам… А вара - тудын гаяк лумыш тӧрштышым. Савырнен возым. Уке, оҥланат, тупланат йӱштын огыл, а нуж дене когартымыла чучын колтыш. Уэшын куржын пурышым. Пуйто ончыч кыралтынат омыл, могырлан тугай свежа чучеш. Шӱлаш куштылго, ала-кушеч вий толын лекте да выньык дене икымше гана (а вет тиде кокымшо монча) кыраш кӱзымӧ гай лупшаш пижым (Лудшо-влаклан тыге ышташ, реклама семын кучылташ огына темле. Кажныже шке тазалыкшым шекланышаш).

Монча деч вара Аптриевмыт суртыштат ӱстел тич пайрем сий вучен, У ий лишемме шӱлыш озаланен. Кеҥежым поген коштымо шудо, шке ямдылыме чес тыштат ончыл верым налын шогат. Мураш-кушташ кумылан, кидпашалан мастар-влакын ешыште монча конкурс У ий толкын дене авалте: Йӱштӧ Кугыза, Лумӱдыр, тӱрлӧ маскым чийыше еҥ-влакым ужын, пайрем маскарадын репетицийже тӱҥале манын шоналтышна.

Ончычсо нефтяник, кызыт пенсийыште улшо Яныбай Аптриев самырык годсо гаяк шкенжым чулымын куча, паша деч посна яра ок шинче, мом-гынат эре ышта, эре уым шонен муэш. Ынде икмыняр ий почела Байдугановмыт, Аптриевмыт да лишыл пошкудо ден родо-шочшышт кокымшо январьыште, чодыраш лектын, У ий модышым эртарат. Кажне ийын нунын тӱшкаш ушнышо еҥ-влак ешаралт толыт. Йӱштӧ Кугыза йыр тушто шкеныштын геройышт изижге-кугужге модын юарлат, тулото гоч тӧрштылыт, кочкышым кӱктат, глинтвейным ямдылат.

У Пураял марий-влакын койыш-шоктышышт, таза илыш-йӱлам кучен, шке йырышт поро кумылым шарен шогымышт пеҥгыде ўшанымашым шочыкта. Марийын илышыштыже ик эн тӱҥ йӱлам - мончаш пурымашым - газет гоч ончыкташ шонымо кумылна яралан шочын огыл. Тидлан кӧра огыл мо кугезе-влак дечынак шыҥен кодшо койыш-шоктышан, уна-влаклан куанен шогышо, икте-весылан порым тыланыше кумылан оҥай еҥ-влак дене У ий вашеш пырля лияш пернен? Кылдыш деч посна выньыкшат, а выньык деч посна кылдышыжат нимолан огыт йӧрӧ. Тыге мончаште. Тыгак илышыштат. Тыгай марий-влак улмо годым йылмынат, газетнат илаш тӱҥалыт. А газетлан кӧра калыкат ила, молан манаш гын икте-весынан шӱм-чон поянлыкна, тургыжланымаш-шонкалымашна, кумылна да тыланымашна нерген пален да увертарен шогена.

Мӧҥгӧ пӧртылмӧ корнына тугак ночко поранан ыле. Йӱд. Лаштыра пушеҥгысе лышташ гай лопка лумпырче-влак чарныде кава гыч йогат, корным петырат. Утлаш лийдыме Лум кугыжанышыш логалме гай чучеш. Я тыште, я тушто ӧрдыжкӧ пыжалт лектын вочшо машина-влак нерышт дене лумым кєргыч кийышыла койыт. «Эх, телым, поснак тыгай игече годым южиктышт машинаштым гаражыш петырен шогалтат гынат, сай лиеш ыле. Уке гын чылан рульыш кержалтыныт кызытсе илышыште». Очыни, тыгай сӱретым ужын, кажнынан ушыштына тыгай шонкалымаш пӧрдеш. «А мый ынде телым коштмаш уке. Шошо марте машинамым гаражыш шогалтенам», - Анатолий Байгашев йӱкын пелештыш. Ончычсо нефтяник, тудат ынде сулен налме канышыште улеш. Тунамак ойжым вес могырыш савырале: «А вет шкеныштын чонышт олтымо мончашт дечат шокшырак. Вот могай марий-влак деке тиде луман кастене логалынна».