Султан онлан вуйнам савена

Кызытсе жаплан ятырже йомын, но южо вере уэш тиде пашам тарватыше еҥ-влак улмо куандара. Кушто шке йÿла верч вуйын шогышо-влак эре лийыныт да улыт, тушто тачысе кече мартеат икмыняр ото (кумалтыш) садак аралалт кодын. Кугурак-влакын ойлымышт почеш, мемнан Тынбай кундемыште кумалтышым эртарыме 6 ото шотлалтын, а ончычракшым эше шукырак лийын, очыни, каласен огына керт. Тачысе кечылан ял кумалтышым эртараш Ялысе Кугу Юмо ото ден Султан ото веле шке йырышт калыкым погат. Султан онлан кумалме кумалтышым калыкыште «Султан-керемет» манын лÿмденыт, тыге ойлымым мемнан кундемыште кажне еҥ деч колаш лиеш. Кызыт отылаште шыже кумалтыш-влак эртат.

А мый мутемым Султан-керемет ото нерген шуйынем. Да тиде отым тÿзатымаште кугу надырым да вийжым пыштыше Семён Сергеевич Новиков нерген каласкалынем. Тудын дене вашлийын, икмыняр йодышым рашемден, лудшо-влакымат палдараш шонымаш шочо. Султан онлан вуй савыме ото Пошкырт кундемыште ик эн ожнысо кумалме верлан шотлалтеш. Кумалтышым эртарыме йÿлам шымлаш тиде верыш 1912-шо ий июнь тылзыште Ӱпӧ губернский статистический комитет член В. Филоненко толын коштын. Султан-керемет отышто эртарыме юмынйÿла радамым шымлен да возен кодымыжым ме кызытат лудын кертына («Кугарня» газет, 1995 ий 15, 22.12 да 1996 ий 15.01 номерлаште). Султан он нерген шуко легенда аралалт кодын. Кугезына-влак ойленыт, Султанын кокымшо лÿмжӧ Атела улмаш. Марий калыкын виян, патыр эргыже кеч-могай тушман дечат шке калыкшым арален шоген. Но ик кугу кучедалмаште Атела нелын сусырген да колен. Тудым тиде кундемеш тоеныт да марий калык, шке патыржым шарнен, пагален да полышым йодын, кумалаш кошташ тÿҥалын. Илалше-влакын ойлымышт почеш, кумалме отышто мыняр кужу жап да шуко кумалмаш эрта - тунар тудо верын вийже кугу. Молан калык тиде верым Султан-керемет манаш тÿҥалын? Мо тугай керемет? Тидын нерген Семён Сергеевичым рашемдаш йодым. 

«Эн кугу умылыдымаш да келшыдымаш Султан ото дене кылдалтын. Ош Кугу Юмын кум тÿҥ сынжымат марий калык йомдарен, манаш лиеш. 2003-шо ийыште лукмо «О Поро юмо…» книгаштем Юмым тыге ончыктенам: Ош Кугу Юмо-Пÿрышӧ, Суксо, Керемет. Тире деч посна возаш гын, эше чын лиеш ыле. 

«Керем» мут «сапым» ончыкта, а «керемет» - «вуйлатышым, чиновникым, судьям». Керем имньым виктара гын, керемет - айдеме-влакым, а Керемет - чылам. Кумалаш мияш лиеш Султан он деке але Султан отышко, огеш лий Султан он кереметыш /он мутат вуйлатышым ончыкта, керемет мутат - тидымак; кереметыш (судьян кӧргышкӧ) кӧ миен кертеш?/

Ош Кугу Юмын кум тÿҥ сынже уло: Суксо, Пуйыршо (Пÿрышő - кок вариантшат чын), Керемет. Айдеме Ош Кугу Юмын ужашыже улеш, тудо кереметышке миен огеш керт /Керемет гыч Кереметышке куснаш огеш лий, тыгак керемет куснен огеш керт Кереметышке (чыла керемет-влак Керемет кӧргыштӧ улыт, Керемет икте гына, мучашдыме, тÿҥалтышдыме)/. 

Ош Кугу Юмо кеч-кузе мыланна койжо, тудо Икте, Тичмаш. Тудым Пÿртÿс, Тÿня, Сандалык маныт. Словарьыште але сылнымутан произведенийлаште тÿрлӧ сынан предложений-влак улыт: Юмо - Пÿртÿс, Ош Кугу Юмо - Тӱня; Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ; Бог - Предопределитель; Ош Кугу Юмо - Суксо, Ош Кугу Юмо - Керемет; Пÿрышӧ - Юмо...

Автор-влак мужыран мутым дефис гоч возеныт. Тыге кӱлеш? «Ош Кугу Юмо - Керемет» молан огеш келше? Мут-влак огыт лугалт, садлан?» - теве тыге рашемден каласкалыш С.С. Новиков. Тыгеат лиеда: Султан отышто кумалтышым эртарыме годым Керемет мут шуко еҥым вес семын шонаш тарата да кумалме радамымат лугаш полша. Отышко кумалаш мийыше-влак Султан онлан, марий калыкнан вуйлатышыжлан, патыр эргыжлан вуйнам савена да Ош Поро Кугу Юмо (Суксо, Пÿрышӧ, Керемет) деч тыныслыкым, порылыкым, куштылгылыкым, патырлыкым, ыҥгайлыкым, эсенлыкым… йодына. 

2012-шо ийыште Султан-керемет отышто кугу паша шукталтын. Семен Сергеевич Новиков шке йырже ÿшанле еҥ-влакым чумырен, паша план дене палдарен. Элнан, кундемнан тÿрлӧ луклаштыже илыше да калыкнан юмынйÿлажым пагалыше еҥ-влак поро пашаш ушненыт. 600 утла еҥ окса полышым ончыктен, 119914 теҥге погынен. Жапым ончыде, вийым чаманыде, ятыр еҥ (шуко ганажым Тынбай ял калык) эртарыме субботниклашке коштын. Семён Сергеевичын тыршымыжлан кӧра ото йыр кÿртньӧ печым печылен, чиялтен шындыме. Сӧрастарыме кÿртньӧ капкам шогалтыме, тошкалтышым ыштыме (предприниматель В.А. Сабиров пӧлеклен). Ото йыр пушеҥгым шындыме, кукшо игече годым, иланыже манын, вÿдым намиен шавыме. Сÿмырлышӧ пушеҥге-влакым пÿчкеден, кумалме годым кучылташ шелын, чумырен шындыме. Султан-керемет ото - тиде кок ужаш гыч шогышо комплекс. Иктыже историй дене кылдалтын. XV курымышто тушманым сеҥымаште вуйжым тыште пыштыше эрвелмарий оньыжа, Тынбай ялын эргыже Атела - Султанлан икоян марий калык деч лÿмлалтын. Муно - илышын символжо. Кугу муно воктен 5 изи муно уло; нуно олык, эрвел, курык, урал да виче марий-влакым пырля, ушнен, икте-весылан полшен илаш ÿжыт. Муно воктене - шÿдыр. Тиде шÿдыр йыр марий илыш ылыжын. Тудо умбакыже пӧрдын шогышаш.

Весыже - юмынйÿла дене кылдалтын. Воктене шочмо калыкна Ош Поро Кугу Юмо - Кереметлан да Атела - Султанлан кумалеш (еш, ял, кундем - Семык кугарня лекмеке, у але тичмаш тылзе пурымеке, тыге тукым гыч тукымыш кумалмашын йÿлаже куснен толеш). 

Но кызыт теве мо мемнам тургыжландара. Кеҥежым кугу мардеж годым ото кӧргысӧ ятыр кÿжгӧ куэ сÿмырлен. Чыла тидым поген, эрыктен да тушанак чумырен шындыше еҥ-влак лектыт дыр манме ÿшан ок йом. Шошо шумеке, тиде пашам онаеҥ-влак тарватат гын, пеш сай лиеш ыле. Мемнан кумалтышна вольык пурымо деч гына саклалтшаш огыл, тудо чыла эртен кайышылан, кумалаш мийышылан пале, пагалыме, мотор да суапле вер лийшаш. Вес калыкын кажне ялыште кумалме верже уло - тиде пеш сай. А мемнан лийшаш огыл мо? Мÿндыр корныш тарваныме, армийыш ужатыме але сÿан годым, Султан онлан вуйым савен, Ош Поро Кугу Юмылан поро мутым пелештен кайымаш - калыкнан поро йÿлаже. Тидым тукым гыч тукымыш шарен шогыман. Калыкнан йÿлажым пагалымаш да тудым шуктен шогымаш - суапле паша. Тидым кажне марий еҥ палышаш. Тек шочмо калыкнан ончыкылыкшо пиалан лиеш, а юмынйÿлана курым-курым дене илаш тÿҥалеш.