Ятас пайрем

Ялыште илыше марий-влак икте-весе деч посна, ваш полшыде илен огыт керт. Родо-тукым да пошкудо-влак неле пашам ышташ (пареҥге пашалан, пӧртым нӧлташ, кузыкым погаш да моло) эреак полшат. Погынен, вӱмам эртарат. Южгунам тыгай сомыллан полшышо-влак шукырак кӱлыт, садлан весе-влакым родо-шочшыш савыраш кӱлеш. Ик ялыште илыме годым тидым ӱдырым марлан пуымо годым ышташ лиеш. Ӱдырым качын шочшыж дек пуртат. Тыгодым суртоза да тудын пелашыже ӱдырлан ача-ава лийыт. Тыге самырык еш да пуртымо ача-аван ешыже ваш келшен, ваш-ваш полшен илаш тӱҥалыт. Ик жап гыч тӱрлӧ амал дене нуно мӱндыреш кодаш тӱҥал кертыт. Тунам, родо-шочшым ӱжын, комбо оҥлум (ятасым) тодылын, нуным родо ыштен уэмдат. 

Май - октябрь тылзылаште марий калыкын сомылжо шуко, садлан тиде жапыште пайрем-влак кумалтыш дене кылдалтыныт (Кугече, Семык да моло). Телым да шошым (декабрь - апрель тылзылаште) ял калык кум-ныл пайремым эртара. Икымшыже - шыл кочмо пайрем. Тудым кузык-влакым: шыл ыштышаш юто ден вольыкым - чыла поген пытарымеке эртарат. Шуко ганаже декабрь тылзеш логалеш. Ожно кызытсе гай морозильник да холодильник-влак лийын огытыл, садлан шылым йӱштӧ годым гына шуко ямдыленыт. Южышт Ятас пайремым Шорыкйол годым ышташ тыршат. Ик еҥ деке 20-30 уна миен кертеш (кызыт ял калык шагалрак). Тиде жапыште суртан-влак комбым шолтат, ятас кучышаш родым муыт. Моло ял-влак гычат шке родо-шочшыштым ӱжыт. 

Комбым кугу атеш шолтат. Пӧртеш шолтен огыт керт гын, пакчаш подым сакат (кызыт шукыж годым изи пӧртеш - кеҥеж кухнеш - шолтат). Комбым озавате шке падыштышаш. Падыштен огеш керт гын, уна кокла гыч иктаж еҥым тарла. Пӧръеҥ гын, комбым атлымыжлан шӱдӧ граммым темен пуа да шовычым сака, ӱдырамаш гын - ялукым пидыкта.

Каслан уна-влак погынат. Чылан погынен шумеш, озавате толшо-влаклан  самовар гыч чайым йӱкта, тӓм-тӱм дене (мелна, когыльо, ӱяча да моло) сийла. Уна-влак толын пытымек, суртан чыла унам ӱстел коклаш шында. Нуным марла вераҥдат. Тӧреш - ятас кучышаш еҥ ден ватыжым. Ӱстелын пӧръеҥ могыркылаже пӧръеҥ-влак, ӱдырамаш могыркылаже ӱдырамаш-влак шинчыт. Вате-марий икте-весыштлан ваштареш верланат. Молыштым кумыл йодмо семын шындат. 

Шинчын пытышын, комбо лемым волтат, кок-кум кугурак коркаш коҥга пучымышым (мелна кӱэштме деч вара шокшо арам ынже лий) ӱстелыш шындат. Пучымышеш шинчам ыштен, лем гыч погымо комбо ӱйым пыштат. Тиде жапыште озавате шолтымо комбым, 33 (южо вере 41) ужашлан пӱчкеден (молан 33 але 41 - ом пале), уна-влаклан шалата. Комбо ятас логалеш гын, тудым суртоза дене тодылыт (ятасым кучат). Кӧн тодылмо деч вара кугурак могыржо кодеш - сеҥен лиеш, изиракше - сеҥалтын. Вес гана изираканже ятас шӧрымӧ унам погышаш, кечыжым палемдышаш. Мутлан, ятас пайрем декабрьыште эртаралтын гын, сеҥалтше еҥ Шорыкйол годым пайремым эртарен кертеш. Тиде жапыште суртан вате ятас кучышо уналан шовычым сака, ватыжлан ялукым пидыкта. «Ончыкыжат икте-весым пагален, родо-шочшо гаяк пырля миен-толын, икте-весылан полшен илаш», - манеш. Суртан черык мӱй пӱрым кучыкта (кызыт литр кабак аракам) да ойла: «Тыге пагален толмыланда тау, ончыкыжымат родо-шочшо гай пырля миен-толын, икте-весылан полшен илаш» (Ятас шӧрымым эртарыше-влак, вашеш шке унала ӱжмекышт, оза ден ватыжлан тувырым чиктат).

Тауштымо олмеш ятас кучышо ден ватыже мурым мурат:

Родем мемнам унала ӱжӧ

Комбо ятасым кучаш.

Тиде сомыл пеш пайдале - 

Икте-весылан полшаш.

Ятас лужым ышна кычал,

Ятас лум муна ынде.

Ятас лужым муна ынде,

Ятас оза лийна ынде.

Тиде жапыште озавате уна-влаклан ончылгоч тыгыдын гына падыштыме комбо шӱмым шалата. «Эртымыда годым комбым, игыже-влакым арален кодыза», - малдалеш. Нунышт: «Курныж, корак, шогертен, пий, рывыж шинчаш ынышт кой. Вес ийлан комбыда эше шукырак лийже», - вашештат да ик пӱчкышыжым налын кочкыт.

Умбакыже пайремым музиканче сылнештара. Кочмеке, чылан куштат-мурат, кас умбакыже шуйна. 

Пайрем эртымеке, эрлашыжым суртан шке ешыжлан уэш комбым шолта. Шке падышта. Икшывыже-влаклан луым кучыкта: озалан - вуйым (чылалан вуй лияш), азаватылан - шӱйым (вуйым кӱлеш могырко савыраш), эрге-влаклан - эрдым (сайын шогаш, пашам лектышан ышташ), ӱдыр-влаклан - шулдырым (чоҥештен каяш). Молыжым ешысе-влак шке, корка гыч наледен, теммеш кочкыт. Ятасыжым огыт тодыл, нултен, сурт комбылан шӱман лийже манын, авагашташ пижыктат.

Ангелина ден Мирон Иликбаевмытат Ятас пайремым тыге эртарен колтышт. Унала ялысе родо-шочшыштым, пошкудыштым ӱжыныт ыле. Ятас кучаш Лариса ден Яков Юсаевмытым палемденыт. Нуно Ангелинан Анжела шӱжаржын да Саша веҥыжын пуртымо ава-ачашт улыт. Нуным йӱла почеш лишылемдышт. Пырля пайремлымек, икте-весылан полшен илаш тӱҥалыт. 

Тыге мемнан дене икте-весыштын родо-шочшыштым уэмдат. Кызытат тиде йӱла огеш мондалт.