+18 °С
Пылан

Чолман в ВК DZEN Чолман в ОК Чолман Telegram

Все новости

21 Сентябрьыште 2020, 15:45

САЛТАКЫШ УЖАТЫМЕ ЙӰЛА

Ожнысо калык ойла: кажне еҥлан шочын вочмыж годымак Юмо пӱрымашыжым ойырен пуа. Ик тыгай пӱрымашыжлан, очыни, рвезе-влакым элым аралымашке ушнымым шотлыман.

Идалыкын ик мотор кечын марий ешеш эрге аза шочо. Ожно азам мӧҥгыштӧ шем мончаш ыштеныт. Кажне марий ялыште азам ыштыктыше кува лийын, тудым павышка кува маныныт. Шочын вочшо азам кидышкыже налын, павышка кува эрге пӱрышылан таум каласен ойлен: «Поро Кугу Юмо, тау эше ик таза чоным ош тӱнялан пуыметлан, - азан тупшым вӱчкалтен ешарен, - кугу лий, таза лий, кугуракым жаплыше, изиракым пагалыше, ача-авам колыштшо, армийлан йӧрышӧ, ӱдырым налын, тукымым шуяш йӧрышӧ айдеме лий!» Арам огыл «Армийыш каяш йӧрышӧ лий» маныныт. Кажне пӧръеҥ йоча армийыш миен толшаш, элым аралаш тунемшаш. Ожно армийыш кайыдыме еҥым пагален огытыл. Тудын нерген армийлан йӧрыдымӧ маныныт. Латкандаш ий ача-авалан латкандаш кече гай вашке эртен кая. Теве ты суртыш почтальон повесткым конден пуа. Ача-авалан шке чон падырашыжым кок ийлан ӧрдыж велыш ужатен колташ кеч-кунамат неле лийын. Туге гынат, шочмо эл ончылно порысым шуктымо деч марий калык нигунамат кораҥаш тӧчен огыл.

Армийыш ужатыме йӱлан шке шотан радамже уло. Икмынярже кызыт мартеат аралалт кодын. Ожныракше, армийыш каяш повесткым налмеке, рвезе шке родо-тукымжо деке унала коштын савырнен. Тидлан лӱмын имньым кычкеныт. Имне ӱмбаке лӱмынак шӱштӧ дене ургымо арверым чиктеныт. Тудым «кап» маныныт. Утларак сӧрал лийже манын, той ластык дене сӧрастареныт, тудым лӱмынак йыген йылгыжтареныт. Мучашышкыже тӱрлӧ тӱсан йолвам сакаленыт. Тыгай сӧрал «вургемым» кажне имне тупыш пыштеныт. Тудо кок велыш кечалтын да уло имне капым петырен. Имне кудалме годым кӱртньӧ ластык-влак, ваш логалын, сылне йӱкым луктыныт да кечыйол дене йылт-йолт койын волгалтыныт. Имне пӱгым, тортам тӱрлӧ тӱсан тасма дене сӧрастареныт, тасмам сакаленыт, шӧрмыч сӧрастарыме нергенат монден огытыл. Имне пӱгеш, покшелан, оҥгырым сакеныт, кок могырышкыжо - тыгыде оҥгыр-влакым. Оҥгыр йӱк торашке шергылтын, пуйто калыкым шижтарен: рвезе еҥым салтакыш ужатат. Армийыш кайышаш рвезе ден йолташыже-влак, тарантасыш погынен шинчын, гармоньым шоктен, салтак мурым мурен, ял гыч ялыш кудалыштыныт. Салтакыш кайышаш рвезын кидыштыже - келшыме ӱдыржын пуымо тӱрлеман солык але носовик. Тыге армийыш кайышаш рвезе чыла гаяк родо-тукымжо деке унала коштын савырнен. А тарантасыште мурен кайыше кокла гыч ик йӱк, салтакыш кайышаш рвезын мурымыжо, поснак ойыртемалтын.

Теве салтакыш кайыме кечат толын шуэш. Эрдене эрак кынелын, ава тичмаш ӱстелым поген. Юмончылно сортам чӱктен, Юмылан пелештен.

Ава. Поро Кугу Юмо, Ондре эргымым таче кужу корныш ужатена. Латкандаш ийже латкандаш кече гаяк эртен кайыш, салтаклан каяшат жап толын шуо. Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ, эргымлан шочаш пӱренат гын, аралтышым пуэн шого. Теве таче Ондре эргымым кугу тӱняшке, палыдыме верышке луктын колтем. Неле чер дечат, йылме титак дечат, айдеме тушман дечат, сар дечат серлагышым пу. Кӱшыл тӱтырам ӱлыкӧ волтен, ӱлыл тӱтырам кӱшкӧ кӱзыктен, кок тӱтырам ваш конден, нылле ик пачаш шарчажым почылтарен, кум тӱрлӧ ший корно дене миен коштын савырнен толаш, Кугу Юмо, пиалым пу.

(Суртышко пошкудо-влак, родо-тукымжо, йолташыже-влак погынаш тӱҥалыт.)

Ондре. О, рвезе-влак толыт! Пурыза, пурыза, эртыза покшеке.

Ава. Эртыза, эртыза, шичса ӱстелтӧрыш. (Рвезе-влак чыланат ӱстелтӧрыш шинчыт. Ондре йолташыже-влаклан пурам темкален йӱкта, аваже чесшым шунен-шунен пукша. Кажне толшо еҥ кайышаш рвезылан сугыньым пуэн, ший оксам кучыктен.)

Ик рвезе. Салтак корнет сайын эртыже.

Вес рвезе. Сайын-тазан ачат-ават деке пӧртыл тол.

Кумшо рвезе. Шочмо кундеметым, ачат-аватым, шольычым, пошкудет-влакым ит мондо.

Ондре. Тау, тау, рвезе-влак, поро мутланда.

(Пӧрт омса почылтеш, пошкудо Начи кока пура.)

Ава. Теве, эргым, Начи кокатат ужаташ толын.

Ондре. Начи кокай, эртыза, ӱстелтӧрыш шичса, авам таче эрденак кынелын, мелнамат кӱэштын, чесым поген. Шичса, тамлен ончыза.

(Начи кока Юмо ваштареш шогалеш.)

Начи кока. Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ! Ондре шольылан тазалыкым пу, йолын коштмаштат, машина дене коштмаштат аралтышым пу (Ондре деке савырнен, ший оксам кучыкта). Ондре шольым, теве тылат ший оксам кучыктем, ший окса гай волгалт кошт. Ачат-ават деке сайын, тазан пӧртыл тол.

Ондре. Пеш кугу тау, Начи кокай, сугынет шужо. А ынде, ӱдыр-рвезе-влак, ала иктаж мурым муралтеда ыле?

Начи кока. Муралтыза, муралтыза, шольо-шӱжарем-влак, тек Ондре йолташда мӱндыр верыште тендан мурыдам шарналтен ила.

(Ӱдыр-влак мурат.)

Шинельым чиялеш ынде,

Кунам кудашеш ынде?

Кайышашым кая ынде,

Кунам пӧртылеш ынде?

Ончык ончем, имнем кая,

Шеҥгек ончем, ялем кодеш.

Ялем кодеш, ом чамане,

Йолташем кодеш, чаманем.

Тура курык ваштареш

йӱр йӱрын да тазылген,

Алашамын таганже уке,

кӱзен ок керт.

Эх, йӧратен кученам,

кученам да келшенам,

Ойырлашна жап шуын,

монден ом керт.

(Ӱдыр-влак Ондрелан ший оксам кучыктат.)

Ик ӱдыр. Салтак корнет сайын эртыже, сайын, тазан мӧҥгеш пӧртыл тол.

Вес ӱдыр. Мый тылат солыкым тӱрленам. Тиде солык дене шӱргетым ӱшт да шке ял ӱдыр-рвезе-влакым шарнен шого.

Ик рвезе. Айста, рвезе-влак, меат муралтен колтена, тек Ондре мемнамат шарнен ила (Мурат.)

Йӱржат йӱреш, лумжат лумеш

Тура курык ваштареш.

Меже шочын-кушкын улына

Самый неле пагытеш.

Шоненат омыл,

кутыренат омыл

Ош варашым лӱен налаш.

Шоненат омыл,

кутыренат омыл,

Шочмо суртым

коден каяш.

Вес рвезе. Айста кушталтен колтена! (Куштат.)

(Погымо ший оксам Ондре изи йоча-влаклан пуэда, шольыж дене ӧндалалтыт.)

Ондре. Чеверын, Мику. Тый ынде суртышто кугу эҥертыш лият. Ача-авалан полшо, кугурак-влакын мутыштым колышт. Толмешкем кугу лий.

Мику. Тау, изай. Каласымет семынак ыштем. (Ӧндалалтыт.)

Ача. Ну, эргым, Аҥанур марийын лӱмжым кӱшнӧ кучо. Ешетым, шочмо ялетым, родо-тукыметым, пошкудо-влакетым эре шарнен шого. Туштат сай йолташ-влакым му. Ваш полшен, иза-шольо семын илыза.

Ондре. Тау, ачай, мутетым шукташ тыршем.

(Ӧндалалтыт.)

(Ондре аважым миен ӧндалеш. Аваже шортеш.)

Ик рвезе. Тынаржак ида ойгыро, Лиза кокай. Кӱлеш годым шке эргыч гай шотлен ӱж. Ме тореш огына лий, полшаш толына.

Ондре. Чеверын, авай! Чеверын, ачай! Шкендам аралыза. Мый вашке пӧртыл толам. Чеверын, пошкудо-влак! Чеверын, ӱдыр-рвезе-влак, мыйын толмеш, веселан илыза.

(Ондрен лектын кайымыж деч ончыч гармонь почеш мурым мурат, куштат.)

Ужатыме йӱла

Ава. Эргым, каяшетат жап шуэш, теве шке тувырет ден ӱстел дене пӱкен йолым кылде. (Ондре шке тувыржо дене пӱкен ден ӱстел йолым кылда.)

Ондре. Мыйын пӱрымашем сурт пӱрымаш деч ынже ойырло. Коштмо корнем мӧҥгӧ савырен кондыжо.

(Вара, пӱкеныш шогалын, кок кид дене авагаштам ӧндалмыла ышта да авагашта лончыш ший оксам чыкен кода. Тиде оксам пуйто Юмылан пуэн. А Юмо тудлан надырым пыштымыжлан полшаш, тудым аралаш тӱҥалеш, мӧҥгӧ пӧртыл толаш йӧным ышта.)

Ава. Эргым, шурным ӱдаш, тӱредаш толын шу. Тичмаш кинде сукыр тылат пиалым пуэн шогыжо, кид-йоллан толаш полшыжо. Теве ынде, эргым, ший оксам пуэм, пеленет пыште. Тиде оксам эре пеленет коштыкто. А теве тиде оксам Юмылан надырым пыштена.

(Эргыжлан ший оксам да корныш тичмаш кинде сукырым пуэн колта. Ондре, пӱкеныш шогалын, авагаштам кум гана ӧндалмыла ыштат, авагашта лончыш ший оксам чыка.)

Ава. Эргым, пӧрт омсам лектын кайымет деч ончыч юмоҥам шупшал. Лекмет годым туп дене савырнен, чакнен лек. Туп ден кай, мелын толын пуро. Ачат ден аватым ончаш Юмо савырыже.

(Рвезын ачаж ден аваже ончыч лектыныт.)

Ава. Эргым, кышатым сурт-печешет кодо. Тиде кышат тыланет мӧҥгӧ сайын тазан пӧртыл толаш полша, шочмо мӧҥгет шупшаш тӱҥалеш, ӧрдыж велеш ит йом.

(Ужаташ толшо-влак салтакыш ужатыме мурым мураш тӱҥалыт. Тиде муро ужаташ толшо-влакын чонешышт логалын, шинчавӱдымат йоктарен. Салтакыш кайышаш рвезе кайымыж деч ончыч мурым мурен коден.).

Эр лупс дене вӱдлан волем,

Кышам почеш волалза,

Уло мурем мурен кодем,

Кайымем почеш шарналтыза.

Пасу покшелнет йошкаргын

коеш,

Ала кече, ала тул.

Тулат огыл, кечат огыл,

Изи чонем тулла йӱла.

Чеверын куэрем, чеверын

ломберем,

Чеверын садеран Аҥанурем.

Изиже толмешкем кугу

лийза да,

Кугужо толмешкем таза лийза.

Пасу покшел тумыжым

Кокыте шелаш пеш йӧсӧ,

Ача-аван суртшо гычын

Лектын каяш пеш йӧсӧ.

Ӱдалын кодымо озымем

кодеш,

Кӧ тӱредын - поген налеш?

Шоҥго ачам ден авам кодеш,

Кӧ ончалаш тӱҥалеш?

Чеверын куэрем, чеверын

ломберем,

Чеверын, садеран Аҥанурем.

Чеверын авием,

чеверын ачием,

Чеверын лишыл

пошкудем-влакем.

(Мурен пытарымеке, чылашт дене кид кучен чеверласа да тарантасыш шинчеш. Лишыл йолташыже-влак тудым райрӱдӧ марте ужатен каеныт. А моло ужаташ толшо-влак уэш рвезын суртыш пуреныт, ӱстел коклаш шичде, нигӧат мӧҥгӧ каен огыл.)

Читайте нас:

Главный редактор - Губаев Игорь Иванович.

При использовании материалов гиперссылка на сайт cholman.info обязательна.

Категория информационной продукции 12+

Связь, информационный технологий да массовый коммуникаций сферым эскерыше Федеральный службын Башкортостан Республикысе Управленийже 2016 ий 11 июльышто ПИ ТУ02-01543 № дене регистрироватлен.

Мы в соцсетях:

ВКонтакте - vk.com/cholman

Telegram - https://t.me/cholmantv

Я.Дзен - https://dzen.ru/cholman

ОК - ok.ru/cholmanrb

TikTok - tiktok.com/@cholman.tv

Телефон

Телефон: 8(34783)7-07-97.

Электрон почто

[email protected]

Адрес

Адрес редакции, типографии: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, Березовское шоссе, 4А, 1 этаж. Для писем: 452688, Республика Башкортостан, г. Нефтекамск, 8-е почтовое отделение, а/я 116, для редакции газеты «Чолман».