Тидын нерген ойлаш лийын огыл

Новотроицк школышто Козаш рвезе-влакат (уланрак еш кокла гыч) икмынярын тунемыныт. Школым тунем пытарыше рвезе-влак кокла гыч эн чолга, уҥган тунемше Александр Сайпушевым Новотроицк волостной советыште писарьын полышкалышыжлан шогалтеныт (тунам секретарь манын огытыл).

Александрын ачаже, Сайпуш павай, кузе дыр Новотроицкыште кулак восстанийым организоватлаш ямдылалтме нерген каҥашыме заседанийыш пурен шинчынат, чыла раш пален лектын. Тунам тушто тыгай пунчалым луктыныт: уло волостной советын составшым арестоватлаш да пушташ. Сайпуш павай эргыжын илышыж верч чот тургыжланен, саде йӱдымак, Александр эргыжым кузат утараш манын, Козаш гыч Новотроицк волостной советыш миен. Омса-влакым тӱжвач тӱкыленыт, а оролжо лийын огыл. Окнам тӱкален, пӧртыштӧ улшо-влакым помыжалтарен, Александр эргыжым окна гыч луктын, Козашыш шке декыже налын пӧртылын. Эржылан восстанийым тӱҥалыныт, ямдылыме список почеш шукыштым индырен кыреныт, пуштеденыт, а южыштым чонанымак тоеныт. Тыге Сайпуш павай Александр эргыжым утарен коден кертын.

Умбакыже Александрын илыш корныжо пешак оргажан лийын. Чолга эргым тӱрлӧ вере пашам ышташ колтеныт. Виге вереат тудо шке пашажым кӱлешын шуктен кертын. Даже Нюрнбергысе процессыштат пашам ышташ ӱшаненыт.

Александр Сайпушев, мемнан ялын шочшыжо гынат, тудын илыш корныж нерген шагал палена ыле. Тудын нерген «Ветеран Башкортостана» газетыште икмыняр уверым ужмек, пашаже нерген тичмашрак материалым печатлаш йодынна ыле. Ракмат «Ветеран Башкортостана» газет редакцийлан мемнан йодмынам шуктымылан. Ожно Александр Сайпушев дене пырля пашам ыштыше отставкысе подполковник М. Абдеев тудын нерген пеш сай материалым савыктен. 

Изина годым мемнан шочмо Козаш ялышкына  А. Сайпушевын шочшыжо-влак деке унала толын коштмыжым пеш раш шарнем.

А БГУ-што тунеммем годым Андрей Апсаликов дене коктын Уфашке тудын пачерышкыже каҥашышаш йодышна дене кок гана миенна. Нуно Атнавий ватыж дене мемнам пешак шокшын вашлийыт ыле. 

Алексей эргыштлан да ӱдырыштлан тыге каласеныт: «Мемнам, колымекына, шочмо Козаш ялысе шӱгарлаш тойыза». Икшывышт, йодмыштым шуктен, пытартыш корныш ужатыме годым ялыш кондаш мемнамат полшаш йодыч. Виш чонан чын айдеме семын ме нуным эре шарнен илена, Кугече да Семык годым  Козаш да Пӱрӧмучаш яллаште илыше родо-шочшышт дене кажне ийын шӱгарышт воктек вуйым саваш миена. 

Д. ЯМЕТОВ.

Мишкан район.

4-ше гвардейский армийын Военный трибуналжын председательже, юстиций подполковник Александр Сайпушев сар мучаште Архангельск олашке 63-шо теҥыз стрелковый бригадыш тыгаяк пашаш каяш приказым налын. Но, тушко миен шумекыже, тудым фашист вуйлык-влакым судитлаш чумырымо Тӱнямбал военный трибуналыш кайышаш совет делегацийыш пуртымо нерген каласеныт, но тидын нерген нигуштат ойлыман огыл улмаш. Молан А.С. Сайпушевым ойырен налыныт?

БАССР Мишкан районысо Козаш ялын шочшыжо А. Сайпушевын пеш кугу боевой да юридический опытшо лийын. Александр Сайпушевич ден Алексей эргыже сар тӱҥалме кечылаштак пырля элым аралаш каеныт. Александр Сайпушевич ныл ий  действующий армийын Военный трибуналжым вуйлатен. Тудо ӱшанлын служитлен, лукмо приговоржо-влак шонкален-вискален аклыме да чын лийыныт, вет тудо сайын умылен моштен, кушто тушман, а кушто тыглай лӱдшӧ салтак. Тугай-влаклан шке титакыштым касараш, лӱдмыштым сеҥаш йӧным пуэн. Пырля служитлыше еҥ-влак коклаштат пагалымашым сулен, лукмо пунчалже-влак шотышто ӱчашымаш лийын огыл.

Ныл ий Военный трибуналым вуйлатыме жапыште тӱрлыжат лиеден. Лӱдыкташат, оксамат шуялташ тӧченыт. Южгунам кугурак званиян еҥ-влак «темдалаш», нунылан кӱлеш приговорым луктыкташ тыршеныт. Тыгай годым Александр Сайпушевич йӧратыме «Таче ондалет - эрла ӱшанымым чарнат» марий калыкмутшым ушештарен да шкенжын пунчалжымак луктын. 

Икана трибуналын заседанийышкыже штрафной ротышто служитлыше кум салтак куржын пурен, кузе вара рашемын - нуно уголовник лийыныт. Нуно трибуналын председательже ӱмбак автоматым виктеныт да верысе калыкым толымылан судитлыме йолташыштым тыманмеш эрыкыш лукташ шӱденыт. 

Трибунал председатель ӧрын-лӱдын шогалын огыл, нунын дене мутланаш тӱҥалын. «Айста тыге ыштена, - каласен тудо. - Йолташдам передовойыш колтена. Тек калык ончылно титакшым шке вӱржӧ дене касара». Штрафник-влак тудын темлымашыж дене келшеныт. Варажым пале лийын, йолташышт немыч-влак дене рукопашный кредалмаште геройла колен.

Вес гана тыгай случай лийын. Озанлык пашам виктарыше майорым шолыштмылан судитлыме годым тудым фронтын штабыштыже служитлыше кугу тӧра пыдал налнеже улмаш. Но, кеч-кузе тыршен гынат, судья майорым рядовой марте волтен да штрафной батальоныш колтен.

Теве тыгай честный да шке мутшылан шогышо лийын армийысе трибуналын председательже А. Сайпушев. Тӱнямбал военный трибуналыш каяш ойырен налме амалжат тыште улмаш.

Палемдыме верыш миен шумек, подполковник госбезопасность пашаеҥ-влак кидыш логалын. Тудын вуйлатышыже Меркулов ойырен налме кандидат-влаклан судебный процессыште участвоватлаш разрешенийым шке пуэн. Ятыр стенографист, машинист, кусарыше, фотограф, орол, распорядитель, салтак, военный курьер, тӱрлӧ полышкалыше-влакын шинчалан койдымо пашашт деч посна кугу судебный механизмын пашаже ок воране ыле.

Совет делегаций пел ий наре чыла шотыштат чот ямдылалтын. Нунын ончылно шындыме задачым шукташ кажне еҥым посна ямдыленыт. Пеш шуко инструкций, правил, шижтарымаш лийыныт. Следственный частьын ончыкылык экспертше подполковник Сайпушевын тунемме программышкыже йот йылмым, психологийым, секретный делопроизводствым, военный ямдылалтмашым да молым пуртеныт. Ты пашам шуктымо жаплан «тӱжвал» тӱня, родо-шочшо да палыме-влак денат кылым кучыман огыл улмаш. Кӱчык ямдылыме курс мучаште Совет Союз деч тӱҥ титаклыше Роман Андреевич Руденко дене вашлиймаш лийын (тунам Украинский ССР-ын, вара СССР-ын генпрокуроржо).

Трибунал пашам ышташ тӱҥалме деч ик тылзе ончыч совет делегаций Нюрнбергыш миен. Тушто тюрьма воктен аралалт кодшо правосудий дворецыште процессым эртараш пеш йӧнан лийын. Совет делегат-влак, моло делегаций семынак, шаланыше олан тӱрлӧ луклаштыже иленыт, а Сайпушевым аралалт кодшо отелеш вераҥденыт.

Инструкций вес эл калык дене вашлияш чарен. Тидым контрразведка тӱткын эскерен. Но «союзник-влак», поснак американ спецслужба нерен огытыл -  совет делегат-влак коклаште «удырым» муаш шоненыт.

Икана столовыйышто Сайпушев дек американ подполковник шыргыжал лишемын да, рушла яндарын кутырен, нунылан служитлаш тӱҥалаш ойым ыштен, оксам, карьерым, гражданствым, молымат темлен. Но американец йоҥылыш лийын. Сайпушев мутланымашым кенета кӱрлын да тидын нерген шке вуйлатышыжлан каласен. Тылеч вара мемнан элын спецслужбыжо «чулым» американецым эскераш тӱҥалын.

Нюрнбергысе процесс - тудым официально Тӱнямбал военный трибунал маныт - 1945 ий 20 ноябрьыште тӱҥалын. СССР-н, США-н, Великобританийын да Францийын правительствышт кумдан палыме, илыше кодшо нацист вуйлык-влакым - тӱҥ военный преступник-влакым - судитленыт. 11 тылзылан ола «сӧй пасуш» савырнен. Трибунал ончылно кӱкшӧ чинан 21 нацист мутым кучен. Нуным кандаш судья - кажне сеҥыше эл гыч кокыт дене - судитлен.

СССР вуйлатыше-влакын нацист преступник-влакым наказатлаш шонымашышт сар пытыме деч ятыр ончычак шочын. Тунамак ончыкылык трибуналлан осал пашаштым тӱжвак лукмо негызым погаш тӱҥалыныт. Совет войска-влак дене пырля ончыл линийыште каеныт, йӱлышӧ ола ден ял-влакыш пуреныт. Чумырымо вещественный доказательствышт, документ, фото- да киноматериалышт варажым Нюрнбергыште кугу рольым модыныт.

Шылын утлаш тӧчышӧ фашист преступник-влакым военнопленный-влакын лагерьлаштыштат муыныт. Башкирийыштат иктаж латвич тыгай лагерь лийын. Тушто пашам ыштыше контрразведчик-влак пален налме фашист преступник-влак шотышто трибуналлан документ-влакым ямдыленыт. Фашист-влакын осалланымышт шотышто документ дене пеҥгыдемдыме факт-влакым совет миссийын следственный пӧлкашкыже колтеныт. Тудо эсогыл моло сотрудник-влакат логал кертдыме посна пӧлемыште верланен. Лач тушто Сайпушев да коллегыже-влак эн резонансный факт-влакым ойыркален налыныт да Совет Союз велым титаклышын докладышкыже пуртеныт. Шушаш заседанийыште мемнан элын титаклымашыже могай лийшашым нигӧ палышаш огыл улмаш. Чылажымат пеш чот секретыште кучаш да уло тӱнялан палдарыме кажне фактым доказательный база дене пеҥгыдемдаш кӱлын. Тиде пеш неле задача лийын. Совет титаклышын докладшым шӧрен але ӱшаныдымыш луктын ойлашат тӧченыт.

СССР велым тӱҥ титаклыше Роман Руденко шке пашажым пеш тыршен шуктен, материал-влакым сайын шымлен, судитлыме еҥ-влаклан вашешташ лийдыме пӱсӧ йодышлам пуэден.

1946 ий 26 июльышто прокурор-влак иктешлыме ойышт дене палдареныт. Роман Руденко пытартыш выступатлен. «Во имя памяти миллионов невинных людей, загубленных бандой преступников, представших перед судом передового человечества, во имя счастья и мирного труда будущих поколений, я призываю суд вынести всем без исключения подсудимым высшую меру наказания - смертную казнь», - каласен тудо.

Ты темлымаш дене чылан келшеныт. Эсесовец-влакын виян адвокатышт нуным утарен кодашак тыршеныт гынат, кертын огытыл.

Тӱҥ нацист преступник-влак ваштареш Тӱнямбал военный трибунал 1946 ий 1 октябрьыште мучашлалтын. Мемнан элна совет делегацийын пашажым кӱкшын аклен. Шукыштлан правительственный наградым кучыктеныт. Гвардий подполковник А.С. Сайпушевым Йошкар Шӱдыр орден дене наградитленыт. 1947 ий тӱҥалтыште тудо мӧҥгыжӧ пӧртылын. Архангельскысе военный трибуналын председательжылан ик кечат пашам ыштен огыл гынат, ты должность гыч уволитлалтын.

Нюрнбергысе процессым Александр Сайпушевичын илышыштыже шарнаш кодшо кугу событийла гыч иктыжлан шотлыман, но, чаманен шарналташ веле кодеш, тушто лиймыже да пашам ыштымыже нерген нигӧлан ойлен кертын огыл. А икана, БАССР Верховный судын председательжылан шогымыж годым, шочшыжо да йолташыже-влак коклаште тидын нерген пыртак гына каласен колтен. А эрлашыжым, ала тыге лачеш толын, ала иктаж-кӧ тидын нерген кӱлеш верыш увертарен шуктен, пеш тораште верланыше Нижне-Амурский областной судын председательжылан шогалтыме нерген приказым налын. Тудо пагытыште республикысе КГБ-ште служитлыше Алексей эргыжат тиде пунчал шотышто нимом ыштен кертын огыл. 

Шочмо кундемышкыже пӧртылмек, Александр Сайпушевич республикысе судебный системыште судьялан, адвокатлан пашам ыштен. Паша корныжым 1970-ше ийыште мучашлен.