Кугу Сеҥымашлан - 78 ий: Шарай кочай, тылат вуйнам савена…

Кочайым, Шарай Салиевым, Кугу Отечественный сарыш 1941 ий 29 июньышто Дӧртыльӧ районысо военкомат гыч наҥгаеныт. Ярмия ялыште самырык Мачук (Майсуло) ватыже (1914-1993) ден кок ийым темышаш Роза (1939-2008) ӱдыржӧ, мыйын авай, кодыныт. Ярмия бовай (Ярмия гыч улмыжлан ме тудым тыге манынна) тетла марлан каен огыл, авайым шкетын ончен куштен. Шке суртышт лийын огыл, сандене тӱрлӧ вере илен коштыныт. Роза ӱдыржӧ Мишкан район Тынбай ялыш марлан лектын. Веҥыже, мемнан ачана, Пётр Ямакаев, колымеке, Ярмия бовай мемнан деке илаш толын. Тудым Тынбай ял шӱгарлаш тойымо. 

Шарай кочай сареш увер деч посна йомын. Кушто кредалын, кушан вуйжым пыштен - тымарте нимом пален огынал. Школышто тунеммем годым, музейыште поисковик-влак радамыш ушнымеке, Шарай кочайым кычалме нерген эре шоненам. «Айда кочайым кычалына, ала иктаж-кушто ила…» - Ярмия бовайым эре йыгыжтаренам. «Ай, мом кычалат ынде, лулегыжат шӱйын пытен дыр… Язушто «Ик бойым эртышна, илыше кодна…», «Кокымшо бойымат лекна. Ынде кумшыш пурена…» манын возен ыле. Вара язужо толмым чарныш…» - манеш ыле. Авам, Роза ӱдыржӧ, ойлен: «Кыштымыш каяш кӱлеш. Ачай Кыштымыште йомын. Тушто кычалман…»

Жап эртен, кочай нерген увер лийын огыл. Но чон садак ӱшанен. Кажне гана Кугу сарыште йомшо салтакым кычал мумо нерген уверым чон вургыж колыштынам, а уш дене «Кочайым меат мушаш ыле» шоненам. Нягань олаште илыше Алёна акайынат тыгаяк шонымаш лийын, сандене, Обороно министерство сар годсо архивым почмек, ме тушто кочайын лӱмжым кычалаш тӱҥална. Мый икмыняр гана кычал ончышым, но шым му. Тетла пурен омыл. А акай эре кычалын. Кажне гана, яра жапыштыже, интернетыш пурен да ончен. Чарненак огыл. Тений январьыште Алена акай ужмо омыжым каласкалыш: «Пачерыштем пӧръеҥ шога. Тӱсшым ом уж, йӱкшым гына колам. «Кычал», - ойла. Помыжалтым. Нимом ом умыло. «Мом кычалшаш улам?» манын, икмыняр кече шонен коштым. Адак интернетыш пурышым да, молгунамсе семынак, кочайын фамилийжым поисковикеш возышым. Да шинчамлан шым ӱшане - кочай нерген увер лекте! Тунам гына омыштем колмо «кычал» мутым умылышым».    

Интернетыште «Мемориал» сайтыште Шарай кочай нерген мумо уверым Алёна акай мыланем колтыш. Тушто тыгай данный-влак улыт: 1) «29.06.1941 ийыште Дӧртыльӧ РВК гыч наҥгаеныт; 2) «01.12.1942 ийыште Челябинск область Кыштым военкомат гыч наҥгаеныт»; 3) 1943 ий мартыште увер деч посна йомын; 4) п/п 301, в/ч 4480;  5) воинский званийже - красноармеец да Рӱдӧ архивыште аралалтше документ-влакын номерышт. Тыгай данныйым мумеке, кычалме паша кокымшо шӱлышым нале. Палыше еҥ деч полшаш йодым. Рашеме: чын в/ч - 44480. 

Кочай, Шарай Авдеевич Салиев (сар жапысе документыште Салиевич дене кая), Дӧртыльӧ районысо Ярмия ялеш шочын-кушкын. Кугу сар тӱҥалмеке, ик арня гыч войнаш каен. Ончыч тудым Челябинск областьысе Кыштым олаш наҥгаеныт, вара - фронтыш. 

1942 ий 1 декабрь гыч кочайын сар корныжо 174-ше №-ан стрелковый дивизий дене кылдалтын. Кочайым тушко колтымо жаплан дивизий 20-шо №-ан гвардейский стрелковый дивизийыш савырнен шуктен улмаш. Тушко 1942 ий мучаште Урал кундем гыч вич тӱжем наре еҥым ушеныт. Тӱҥ шотышто ныл ола гыч военный училищын курсантше-влак лийыныт. Салтак-влакым 14 эшелон (поезд) дене Украиныш, Харьков областьысе Купянск станцийыш наҥгаеныт. Лач тиде жап гыч кочайын язужо толын огыл. Военкоматыште тунам, Ярмия бовайын мутшо почеш, «1943 ий мартыште увер деч посна йомын» манын возен кертыныт.   

1943 ий мартыште Украиныште Купянск станций гыч 70 уштышым эртымеке, кочайын дивизийже Северский Донец эҥер деке лектын. Тушто нуным Кечывалвел-Касвел фронтын 6-шо армийжын составышкыже пуртеныт. Шарай кочайын дивизийже шым тылзе наре Северский Донец эҥерын пурла серыштыже, Залиман села (2020 ий марте Балаклейский районыш пурен, кызыт Изюмский район - авт.) воктене лийын. Тушто плацдармым утареныт да вара пел ий утла йӱдшӧ-кечыже тудым араленыт. Дивизийын командирже полковник Пётр Яковлевич Тихонов лийын. 

Челябинский областьын Шарнымаш книгаже (8-ше том) гыч: «САЛИЕВ Шарай Салиевич, 1915, г. Кыштым, ряд., п/п 301 в/ч 44480, погиб 01.06.43, захоронение не установлено». Сар пагытысе боевой донесений уло: 1943 ий 1 июньышто Залиман плацдармыш артиллерийский налет лийын. Документ почеш, тиде кечын 2 салтак колен, 12-ыт сусырген. Эше ик шарнымаште «…Тунам плацдармыште шогышо армийын командирже колен» манын возалтын. Тудын лӱмеш эсогыл траурым увертареныт. Тидын нерген 1988 ийыште Пермь олаште савыкталт лекше «Бойцы вспоминают» лӱман сборникыш пурышо шарнымаш ойла. Тыге лектеш, артналёт жапыште Шарай кочай да армийын командирже коленыт. 

Тылеч посна «Победа века. Электронная библиотека» ресурсым кычал мумо. Тушто 20-шо №-ан гвардейский стрелковый дивизий нерген  «О нас узнала вся страна…» лӱм дене сарыште лийше участник-влакын ятыр шарнымашыштым чумыреныт. Теве икмынярже. А. Запорожец, орудийын командирже: «Дивизийыште шукынжо Камышловский училище гыч лийыныт. Мемнам вигак бойыш колтышт. Немыч-влак, Харьков олам налмеке, ончыко каеныт. Мыланна нуным Северский Донец эҥерыште чарен шогалташ задачым шындышт. Кум тылзе жапыште полкна чарныде манме гай кредалын, шуко салтак колен…»    

П. Макарон, отставкысе подполковник: «Пел ий жапыште мыняр атака лийын, шотленат от пытаре. Эн неле кредалмаш 29 мартыште ыле. Ончылгоч пален налме уверлан кӧра комдив йӱдым огневой точкым вашталташ кӱштыш. Чынак, эрлашыжым эрдене мемнан ӱмбаке шучко атака тӱҥале. Каваште авиаций лӱйкален гын, мланде дене мемнан ӱмбаке 60 танк толын. Бой 18 шагат каен, пеш чот неле ыле. Плацдармым гына кок шагат чарныде лӱйкалышт. Немыч-влак мемнам пытараш шоненыт. Но ме илыше кодна. Вара «Правда» газетыште мемнан нерген «полковник Тихоновын дивизийже» манын возеныт ыле…» Тунамсе неле кредалмашын ик участникше В. Берлин «Залиманский плацдарм» лӱман мурым возен. 

Кугу Отечественный сареш рвезе вуйжым пыштыше Шарай кочай нерген увер кок Шарнымаш книгаш пурталтын. Иктыже - Пошкырт кундемын Шарнымаш книгаштыже (9-ше том): «САЛИЕВ Шарай Салиевич. Дата рождения: __.__.1915. Место рождения: Башкирская АССР, Дюртюлинский р-н, д. Ярмино. Дата выбытия: 01.12.1942». Весыже - кӱшнӧ палемдыме Челябинский областьын Шарнымаш книгаштыже.  

Сар деч вара Ярмия бовай Шарай кочайым кок гана кычалын: сар пытымеке, ик тылзе гыч вигак, вара эше 1947 ий 4 майыште йодмашым колтен. Но муын огыл. Ынде кочайын 1942 ий 1 декабрь деч варасе сар корныжо рашеме. Тидлан кочай нерген шергакан уверым муаш полшышо Г.Н. Петуховалан кугу таум каласена. Кызыт Челябинск областьысе ушымо кугыжаныш архивыш Шарай кочай шотышто йодмашым колтымо. Вашмутым налына гын, тудын 1941 ий 29 июнь гыч 1942 ий 1 декабрь марте эртыме сар корныжат рашемеш манын шонена. 

Тений 1 июньышто Шарай кочайын уке лиймыжлан 80 ий темеш. Тиде кечын, тыныс илыш верч, ончыкылык тукымжо верч вуйжым пыштымыжлан тауштен, порын шарналтен, лӱмешыже сортам чӱктен кертына. Шарналтен ончалаш фотокартычкыже уке гынат, кеч ынде кушто кредалмыжым палена. Тидат мемнан чоннам ырыкта.