Елтек яллан - 300 ий

Шошым кугу вӱд толмо годым ер-влак шке коклаштышт да Виче вӱд дене ушнат, кумда эҥерыш савырнат. Икса ден сер коклаште, 150-300 метр кумдыкышто, шоссе корным ыштыме, а йырже ужар постола шудо, тӱрлӧ пеледыш кушкыт, памаш-влак ерыш шыргыктен йоген пурат. Турист да колызо-шамыч тиде верым йӧратат, нунын мотор деч мотор палаткылашт тыште кеҥеж мучко шогат. Адакшым, ялым кокыте шелын, Пӧлак корем дене 3 меҥгылан шуйнышо Байгаз лӱман изэҥер покшел ерыш йоген пура. Тыге Бочкаш, Яныкий, Йӱштӧ памаш-влак да изэҥер ерын вӱдшым уэмден шогат. Ялын кок ужашыжым ушен, ожсо памаш олмеш Байгаз гоч асфальт корным да эҥерын аҥыштыже кӱртньӧ кӱварым чоҥымо.

Ик авасер гыч весе марте 5 меҥге лиеш. Кок сер коклаште, икса деч Вичын у корныжо марте пасу, шудолык, кӱтӱлык, чодыра да изи лакылаште чӧгармак-влак чыла верым айлен налыныт. Тиде сылне вер янлыклан, кайыквусылан, коллан, тӱрлӧ емыжлан да поҥгылан поян.

Тысе пӱртӱс гына огыл, ялнан историйжат сӧрал. Легенда почеш, виеш тынеш пуртымо деч шылын, Юл кундем гыч иза-шольо Айгильде ден Пайгильдын вӱдымышт почеш тиде сылне верыш марий-влак толыныт. Пайгильдылан вер чот келшен. Тыге тудо, пошкырт-влак деч мландым налын, илемым ыштен. Айгильде изаже мланде шагаллан кӧра кечывалвелыш каен. Кызыт Пӱрӧ районышто мемнан ял деч 18 меҥге кечывалвелне верланыше Айгильде лӱман ял уло.

Башкортостан Республикысе Рӱдӧ кугыжаныш исторический архивыште (ЦГИА) улшо документла почеш, Елтек яллан негызым черемис старшина Байгелде Бабачев 1804-1810 ийлаште пыштен. Но Москвасе кугезе жапысе акт-влакын Рӱдӧ кугыжаныш архивыштышт (ЦГАБА) мумо Ревизский сказкыште (перепись книга) ял шочмо вес жапым ужына. Петр I кугыжа жапыште Ӱпӧ губернийысе марий-влакым 1722-1723 ийлаште возымо документат аралалт кодын. Мемнан илемыште переписьым 1723 ийыште ыштыме да тыге возымо: «...в Байгельдиной на озере Елтек проживало 57 лиц мужского пола, насчитывалось 22 хозяйства...» Тидын нерген С.Я. Черныхат «Ожнысо илышын йыжыҥже» книгаштыже возен: «...Теве Елтек ер деке Пайгилда кашак толын, тыге тушан «Байгильдиной на озере Елтек» манме ял шочын, 1723 ийыште тыште 22 озанлыкым 57 пӧръеҥ тӧрлен: Акбер, Баташ, Баярыс, Карабай, Карчикай, Конак, Кочмас, Тиняз Тауразов, Чолман да молат. Кызыт тиде ялым ер лӱм дене Елтек маныт». Мемнан шонымаште, ялна перепись деч ончычак шочын. Но 1723 ийым ялын шочмыжлан шотлена, молан манаш гын тудо документыш лач тиде жапыште пурен. С.Я. Черныхын шымлымыже почеш, илемнам Алацкий корнышто (кызытсе Марий Элын йӱдвел-эрвел да Киров областьын кечывалвел-эрвел кундемышт) 1710 да 1716 ийлаште ыштыме перепись коклаште марий-влак кок пачаш шагалемыныт. Лач тиде жапыште Казанский корнышто 4 марий ял шочын - иктыже мемнан. Тений Елтекын 300 ияш лӱмгечыжым палемдена. Елтек селана Дӧртыльӧ районысо Старо-Янтузово шкешотан поселенийыш Байгильды села семын пура.

1931 ийыште ялыште «Интернационал» да «У илыш» колхоз-влакым ыштеныт. Тудо ийынак нуно «Байгилда» озанлыкыш ушненыт. 1953 ийыште «Заря» (Ермучаш), «Сабанчи» (Татар Елтек), «Пятилетка» (Эшплат ял) да «Байгилда» Максим Горький лӱмеш озанлыкыш савырненыт. Шым ий гыч тудо эл мучко кумдан палыме «Победа» колхозыш пурен. Илыш вашталтмылан кӧра тиде поян озанлыкат иземын. Казиер воктене верланыше кум ял, «Победа» деч ойырлен, В.Н. Горшков лӱмеш СПК-ам почыныт. Кызыт тудым «ООО Племзавод имени В.Н. Горшкова» маныт. Шуко шӧрым лӱштымаште да шыллан куштымо сай урлык вольыкым ончымаште, 2 фермыште, пасу пашаште, механизироватлыме токышто да МТП-ште 66 еҥ тырша. Озанлыкым Россий Федерацийысе ял озанлыкын заслуженный пашаеҥже Т.Р. Идрисова вуйлата.

1905 ийыште икымше туныктышо С.Ш. Шамратовын (1917 ийыште икымше марий съездын делегатше лийын, секретарь пашам шуктен.) ойжо дене Мурат Шамратовын пӧртешыже тӱҥалтыш школым почыныт. Вара тудын эргыжын, Файруз Муратовын, пӧртышкыжӧ кусареныт. 1925-1936 ийлаште йоча-влакым Умутбай Иликбаевын, Калий Аликаевын да Казы-Ельдякысе мечетьын пӧртыштышт туныктеныт. 1936 ийыште Н.А. Апсаликовын тыршымыж дене шун дене школым чоҥеныт да шымияшыш савыреныт. 1946 ийыште фронт гыч пӧртылшӧ С.Е. Еникеев школым сӱмырлаш тӱҥалше зданий гыч Ермучашке кусарен. 1963 ийыште вес фронтовик, туныктышо А.А. Асылбаевын да тунамсе партком секретарь, бригадир Б.В. Валишинын вуйлатымышт почеш ял покшелне кӱ дене у школым чоҥен шогалтеныт, вес ийжылан тудо кандашияшыш савырнен. 1988 ийыште Марий да Татар Елтек коклаште ош кермыч дене чоҥымо, чыла окнаж дене Казиер велке ончышо 11 классан школ шке омсажым почын. Йоча шагалеммылан кӧра тудо 2013 ийыште 9 классанеш кодын. Кызыт тушко кум Елтек гыч 57 тунемше шинчымашым погаш коштеш, 2020 ийыште школ пелен почмо йочасадыште 20 икшыве шотлалтеш.

Ялыштына тугак Совет Ушем Герой В.Н. Горшковын музей-пӧртшӧ да тудын лӱмеш почмо каныме парк, тӱвыра пӧрт, фельдшер-акушер пункт, кок кевыт улыт. Газ да вӱд чыла пӧртышкат пуч дене мият. Асфальт корно дене райрӱдӧ гыч кажне кечын кум гана маршрут автобус толеш. Адакшым кызыт Москва - Екатеринбург «М - 12» федеральный корным чоҥат. Тудо мемнан ял деч кок меҥгат пеле ӧрдыжтӧ гына шуйна.

112 суртан Елтекыште 300 наре еҥ ила. Нунын коклаште кумдан палыме, лӱмлӧ еҥ-влакат улыт. Марий ялыште шочын-кушшо руш рвезе Василий Николаевич Горшковлан Кугу Ачамланде сар ийлаште, 1943 ий 22 сентябрьыште, Днепр эҥерым вончымо годым лӱддымылыкым ончыктымыжлан «Совет Ушем Герой» лӱмым пуэныт. Тыгай Геройжат районышто тудак веле. Тыгак ялыштына шочын-кушкыныт писатель, драматург, литературный критик, публицист Ахмет Асаев, философий доктор С.П. Манаева (Чеснокова), шкешотан поэт Кугубай Маныкаев.

Элым аралымаш дене илышыштым кылдыше офицер-влакат ятырын улыт. Ме жапыштыже ФСБ-ште служитлыше генерал-лейтенант В.Ш. Алиев, подполковник-шамыч С.Т. Русинкин, Д.В. Якиев, А.С. Шамратов, В.Ф. Исляев да В.М. Гирба дене кугешнена.

Пытартыш жапыште ялна изем толеш. Лу ий ончыч 110 суртышто 450 еҥ илен гын, тачысе кечылан нунын чотышт ик кумшо ужашлан шагалемын. Школым пытарыше ӱдыр-рвезе-шамыч кугу олалашке каят, шкаланышт келшыше у да оҥай профессийым налаш тыршат. Шочмо верыштышт полат гай суртым чоҥат гынат, тушто каныме кечын але кеҥежым веле йоча йӱк йоҥга. Шоҥго кова-коча-влакат телылан икшывышт деке илаш куснат, а суртышт петыралтеш.