Марий-влакын пӧрт ыштыме йӱлашт

«Кугезына-влакын ойлымышт гыч, эрвелмарий-влак пӧрт ыштышаш верым идалык мучко эскереныт: телым лум мыняр вочмым, шошым кузе писын шулен кайымым, мыняр вӱд погынымым шотыш налыныт, - каласкала Дмитрий Байдимиров. - Келыштарыме вереш йӱдлан вӱдан ведрам шынден онченыт. Эрдене вӱдыштӧ кайык пыстылым але пуным верештыныт гын, «Сай вер, кайык пун гай пушкыдо лиеш» маныныт, шанчаш логалын гын, вес верым кычалаш верештын. Мемнан велне у верым кӱр дене тергыме йӱлат лийын: сай олмышто кӱр йымалан шем кутко чумыргышаш улмаш.

Тыгак пӱртӱс вашталтмым шотыш налыныт. Тидлан ончыкылык сурт олмыштышт эрдене да кастене юж могайрак улмым шекланеныт. Южгатарак чучын гын, суртым чоҥен огытыл, вет юалге юж лопеш чумырга, садлан вержат ночкырак лиеш, шошым тудым вӱд налын кертеш. Корнывожеш, корем сереш, тошто корно да шӱгарла олмеш, купан верешат суртым огыт чоҥо.

Пӧрт пурам чӱчкыдынракше кож да пӱнчӧ пырня дене чоҥеныт. «Кожын тӱҥ вожшо кечывалвелышкыла гын, тудо пӧрт нӧлташ келшыше» маныныт. Писте ден лышташан пӱнчымат (лиственницым) кучылтыныт.

Пушеҥгым руымо деч ончыч, Юмылан пелештен, ыҥгайлыкым йодыныт: «Чодыра Кугу Юмо! Пиалан илышым, поро тазалыкым, сурт да вольык пиал дене сайын, веселан илаш, еш пиал дене сай, таза лияш, сурт Юмо дене поро пиалым, тазалыкым пуэн шогыза!»

Тӱжемле ий коклаште айдеме пӱртӱсым аралыме поян опытым поген. Мемнан кугезына-влакат пӱртӱслан кумалын иленыт, шкеныштым тудын ужашыжлан шотленыт да чодырам перегеныт. Чоншижмашыштым калыкмутышкат шыҥдареныт: «Чодыра - мемнан поянлыкна», «Чодыра - тазалык орол», «Чодыра - марий ужга», «Чодыра - сӱан шувыш», «Чодыра - чон куан».

Пушеҥгым ноябрь мучаште - декабрь тӱҥалтыште у тылзе шочмек руэныт. Пурам иле пырня дене чоҥеныт - тыгайым товар дене руаш йӧнанрак, вара тудо кошкен да пеҥгыдемын.

Пӧртым тичмаш тылзын сай игече годым нӧлташ тыршеныт, тунам пӧртат кече гай шокшо, тылзе гай тичмаш лиеш маныныт. 

Ожнырак пӧртлан икымше нергем пышташ ныл лукеш пу меҥгым шогалтеныт але кӱм, варарак кермыч «меҥгым» оптеныт. Пӧрт пырдыжыште 15-16 йыр лийшаш. Кӱшыл йырыш шумек, пырням кандыра дене нӧлтеныт. Пырня коклаш мокым але мушым вакшыныт. Ӧрым (пазым) ӱлыл велым локшинчыныт, а ожсо пуралаште кӱшыл велым локшичмымат вашлияш лиеш. Ӱлыч локшичмым сайраклан шотлыман дыр - тыге йӱран годым вӱд йоген огеш пуро, пырня огеш вӱдыжгӧ. 

Экспедицийыш коштмо годым еҥ-влак пӧрт нӧлтымӧ йӱла нергенат каласкаленыт. Тыге, мутлан, кокымшо йыр деч вара оза кочывӱдым луктын, «кидым пыштыме» верч изишак подылыныт. 

Ӱлыл нергеште икымше пырням эрвел, весыжым касвел могыреш пыштеныт. Йӱдвел велым пыштымек, «П» гай конструкцийым ужаш лийын. Ты йырым кечывалвелым вочшо пырня дене мучашленыт. Лукешыже окса ден межым кыстырен коденыт, тыге тӧр олмым палемденыт. Тыгодым пӧрт ыштыше ешын кугуракше чоклымо мутым пелештышаш улмаш.

Авагаштам пыштымаш тӱҥ сомыллан шотлалтын. Нӧлталме годым кӱрыкеш свежа киндым, ӱйым пӱтыралыныт, аракам шынденыт да кандыра дене кылденыт. Вара суртоза але тукымысо илалшырак еҥ чоклымо шомакым ойлен. Авагашта йымакат ший окса ден межым пыштеныт. Тудым олмешыже вераҥдымек, суртоза товарже дене кандырам руалын, да кӧстенечан кӱрык ӱлыкӧ чоҥештен, тушто шогышо-влак тудым кученыт. Вара оза, чыла сайым тыланен юмылтен, плотник ден родо-шочшыжо-влакым сийлен.

Пурам иканаште нӧлтен огытыл. Икымше кечын мо кӱлешым ямдыленыт да кум йырым пыштеныт. Тиде, марий калыкын тӱняумылымашыжым шарналташ гын, сандалык ышталтме радамысе семын «ӱлыл тӱням» ыштымым ончыктен. Кокымшо кечын авагашта марте оптен кӱзыктеныт - «айдеме тӱням» шочыктеныт. Кумшо кечын вӱчӧ (каче)-влакым шогалтеныт - тудым «кӱшыл тӱням» ыштыме семын умылыман. Тыге пӧрт чоҥымаштат кӱшыл, кокла да ӱлыл тӱням ужына, нуным икте-весышт деч авагашта, кӱвароҥа, вурня вуй, потолок ойырен шогат. Вурня рож мифысе рӱдӧ, вес тӱняш вончыктарыше корно гай улеш. 

Марий юмынйӱлаште илыме верым онапу дене ик радамыш шындат,  мландымбалсе да кавасе тӱня-влакым ушышо рӱдӧ семын аклат. Пырня гыч чоҥымо пӧрт социумысо еҥ-влакым ик леведыш, ик кава йымалан ушышо сакральный рӱдылан шотлалтеш.

Пӧрт пуран могайрак кугытан улмыжым шотыш налын, ик але кок авагаштам пыштат. Ӱмбачше пужарыме оҥа гыч потолокым вакшыт. Тыге оҥам авагашта ӱмбач оптымо годым пӧлем мыняр-гынат кӱкшемеш. Вара, пӧртыштӧ шокшо кучалтше манын, тудым ожнырак кукшо лышташ але моко да кукшо рок дене леведыныт. Кызыт шлакым але керамзитым кучылтыт.

Омса лондем, омса ден окнат вес тӱня ден пӧрт кокласе, лишыл да йотъеҥ, чонан да колышо-влак кокласе вончак гай лийыныт. Тидден кылдалтше ойӧрат шуко уло. Мутлан, «Омса лондемеш шинчаш ок йӧрӧ - тулыкеш кодат», «Урем гыч пӧрт кӧргыш ончаш ок йӧрӧ - колышо лектеш».